«Шынның» 95 чылынга
«Шын» солуннуң 95 чылының бүдүүзүнде, солунну дергилеп алган Бай-Тайганың Кара-Хөл девискээриниң аалдарынга чедирип, ону суртаалдап чоруп турган кижи дугайында бижиир бодап алдым. Ол мээң ачам-дыр, ону Салчак Дүпчаа Сотпаевич дээр. Ук-дөзүн сураар болза, ооң төрээн чурту Кызыл-Дагның Көп-Сөөк. Кончуг аныяк үезинде Даспының кончуг кожайы Иргит Намчылдың улуг уруу Өлчейни арт-сын ажыр ойтулааштап халдып тургаш, «шалбалап» алган кижи ыйнаан. Ынчаар-ла өгленгеш, оортан чортпаан, бүгү назынында аңаа чурттап артып калган.
Кара-Хөлдүң Даспы-Аксы суурнуң почта салбырының ырак аалдарга почта чедирер ажылчыны болуп ол ажылдап чораан. Солуннуң дараазында үндүрүлгелери келирге-ле, ону ийи барбаларынга суккулап алгаш, аъттангаш, аалдарга чедирер дээш чоруптар. Чедер аалдары чаңгыс черде эвес, аал бүрүзү аңгы, ырак-ырак турар болгай. Солун чедирип чорткаш, беш-алды-даа хонгаш чанып кээр, ооң ол ажылы амыр эвес, берге. Шүшпең, багай кижи болза, ынчаар хонаттап чорааш, дораан чудай бээр ыйнаан. Чайын аалдар тайгалар баштарынче ырадыр көжүп үнгүлей бээр, оларга чедери, солуннарын аппарып, хүлээдип бээри албан болгай. Дергилеп алган солуннарын чаъска өттүрбес, эки шып алыр.
Аалывыс Бел-Орук аскынга турда, «Шын»солуннуң корреспондентизи Ким-оол Хертек аалывыска албан-биле келгеш, ачамдан интервью-даа ап, ооң каргыраалаарын-даа бижидип алган чүве ийин. Ажылдап чораан үезинде чаңгыс-даа катап чеме-хала дыңнаваан. Солуннарны аалдарга чедирип берипкеш келгеш, аалга үр олурбас, каш хонгаш база катап-ла мунуп турар ийиги аъдын солуй хөлгеленгеш чоруптар. Баштайгы үезинде аңаа чаңгыс аът берип каан турган, оозун эмин эрттир аргызы мунуп кааптар эвес, бир чоруурда бодунуң хуузунда аъдын мунуп алыр чүве. Сөөлүнде ону өөренип көргеш, аңаа ийиги аътты немей берип каан. Ол берген аъды муңгаранчыг бедик кула аът чүве. Оозунуң кырынче та канчап үнүп олуруп ап чораан чүве, ындыг чолдак кижи аан.
Ынчан Кара-Хөл девискээринге Алашты кежир чаңгыс-даа көвүрүг чок, суг-биле кежер турган. Даштыг-Хөл, Кара-Хөл баштарынга чедерде Алашты каш-даа катап кежер-ле болгай. Ортун оглунга бо-ла дузалажы бээр кижи мен. Ачам биле авамның ажы-төлү 9 кижи бис. Ачамның улуг оглу Салчак Санчы Кара-Хөлдүң баштайгы киномеханиги. Киноларны ийилеп аътка артып алгаш, Тээлиден эккеп, чонга көргүзүп эгелээн кижи. Эң баштай ону школага көргүзүп турган. Ачамның чүве сактып алырының экизин магадаар кижи мен. Бежен, алдан чагыкчыларның аттарын, даңзызын көрбейн, адап бээрге, мен алыкчыларының аттарын солуннуң даштынга бижип бээр мен. Ынчаар кылгаш, ылап шын бе дээш, даңзыны көөрүвүске, шупту шын болур, ону мен магадаар кижи мен.
Даспы-Аксынга дуңмазы Сат Сесең, күдээзи Сат Тыык садыгжылап ажылдап турда, садыгдан малчыннарга эргежок чугула ачам барааннарны немей дергилеп алгаш, ону садып чоруп турган. Ооң ол ажылын малчыннар ажыглап өөрени берген.
Бистиң ачавыс кончуг экииргек, биче сеткилдиг кижи чүве. Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде фронтуга кижи бүрүзү, өг-бүле бүрүзү шыдаар шаа-биле дузазын кадып, белек чыып турар үеде ачам беш эң эки аъттарын четкеш, оларын дузаламчы кылдыр дужаар дээш, чеде бергеш, ында чоннуң көдүрлүүшкүнүнге хей-аът киргеш, бодунуң мунуп келген аъдын база дужаапкаш, аалга эзерин, чулар-чүгенин чүктеп алган чадаг чанып келгенин, авам чугаалап олурар чүве ийин. Ооң каргыраалаары шыырак-ла болганы ол боор, 1963 чылдың чайынында Чадаанага эрткен кожууннар аразының уран чүүл көрүлдезинге киришкеш, шаңналдыг чанып келген чүве ийин.
Бо чылын ачамның төрүттүнгенинден бээр 110 чыл болур. Харалаан, эки кижилер эрте-ле өске оранче чоруптар дижири ышкаш, ачам эрте-ле, 56 харлап чорааш, өске оранче чорупкан. Ачамның хүрең аскыры биле бедик хоор адын, солуннар сугар барбаларын — база-ла Даспы чурттуг Күжүгет Дамбый-оолга хүлээдип берген бис. Ачамның ажылын ол акый уламчылаан.
Ачамның номчуп, ону хумагалап, аалдарга чедиргеш, суртаалдап чораан солунун 1972 чылдан бээр чагыдып ап, номчуп чор мен. Чаа солун келирге-ле, ону иштей тудуп, аайлап ап олургаш, ачам-биле солуннарны эмгелеп, чагыдыкчыларның аттарын бижип олурганывысты бо-ла сактып келир мен. Тожуда чурттап чоруур болгаш, чамдыкта аңнап, балыктап чорааш, одагга эш-өөрүмге солунда бижээн чүүлдер дугайын чугаалап берип, ону сайгарып-даа олургулаар бис. «Шын» солун мөңге чурттаар-ла болзунам.
Демир-оол САЛЧАК.
Тожу кожуун.
#Шын