Эрткен субботада, июль 24-те, Тыва Республиканың Баштыңының хүлээлгелерин түр үеде күүседип турар Владислав Ховалыг Таңды кожуунда Михаил Санниковтуң болгаш Алена Кууларның удуртканы фермер ажыл-агыйларынга чедип, республика иштинге ажылчын сургакчылаашкынын уламчылаан.
Республиканың удуртукчузу баштай-ла Михаил Санниковтуң фермер ажыл-агыйының шөлдеринге чедип, көдээ ишчилер-биле делгереңгей чугааны кылган.
Михаил Санниковтуң фермер ажыл-агыйы бо чылын төөгүден тараалаң Таңды кожуунда 300 гектар шөлде мал чеми боор рапс дээр үнүштү тараан, ооң өзүлдези бо хүннерде кончуг эки болуп турар. Ол дугайында Михаил боду Владислав Товарищтайовичиге тодаргай тайылбырлап чугаалааны кончуг солун болгаш Тываның бүгү көдээ-ишчилеринге база сайгарлыкчыларынга-даа улуг өөредиглиг болган деп санаар-дыр мен.
Санниковтуң чугаазы-биле рапстың «Фаворит» дээр сортунуң дүжүдү бо чылын эки боор деп санап турар. Экономикаже бурунгаар болгаш делгем көрүштүг удуртукчунуң санап турары-биле 1 гектардан олар 1,5 тонна рапсты ажаап алыр деп манап турар. Ынчалдыр бо чылын 300 гектар шөлден 450 тонна рапс дүжүдүн алырга, ажыл-агыйга 25 сая рубль чедир орулга кирер деп самбың чокка-даа угаан-биле санап болур.
Чүге дээрге Михаил Санниковтуң дыңнатканы-биле рапсты Кыдатта кызыгаар чок хереглеп турар болгаш ооң өртээ Кыдатче садар болза килограммда 55 рубль чедип турар болган.
Ынчангаш Санниковтуң фермер ажыл-агыйы чүгле рапс өстүрүп саткаш безин бо чылын сая-сая орулгалыг болур, совет үеде болза «миллионер» атка чедип болур-дур.
Тываларның «тараа-быдаа» дээри кончуг шын-дыр деп, Таңдыдан репортажты катап-катап көрүп, дыңнап оргаш түңнедим. Чүге дээрге тараадан далган кылыр, оон быдаага каар үскен далган, макарон, вермишель дээш-ле өске-даа «быдаа каарлар» үнер болгай.
Санниковтуң чугаалап турары-биле кызыл-тас өртээ рапска көөрге эвээш, килограммда 12 рубль-даа болза, оон боттарывыс далганывыс болгаш дээрбедээн соонда мал чеми боор, ооң артынчылары дээш черле тарыыр бис деп турар.
Ол ышкаш Санниковтуң ажыл-агыйы бо чылын суланың 3 аңгы сортун тараан. Оларның кайызы Тывага тааржыр болгаш дүжүткүр болурун бо чылдың түңнели-биле өөренип көргеш, эң экизин шилип алыр.
Школага өөренип чорааш интернаттың гречкадан (кырлыг-кара) кылган каъдыының кандыызын-даа амзаан мен. Санниковтуң Таңдыга тараан гречкадан каъдыы соңгаартан гречкага көөрге дыка чаагай деп ажыл-агыйның бригадири чугаалаарга, ам ону албан садып чиир диген мен.
Чүге-ле ийик республиканың амгы удуртукчузунуң Таңдының көдээ-ишчилери-биле аразында чугаазын катап-катап көрүп, дыңнап оргаш, 1992 чылдан 2002 чылга чедир Тыва Республиканың вице-президентизи турган улуг дарганы ала-чайгаар-ла сактып келдим.
Совет үеде-ле бисче кожа-хелбээ Красноярск крайдан партияның айтыышкыны-биле келген ол дарганың адын-сывын маңаа бижип-даа канчаар, ону билир улус боттары-ла сактып кээрлер боор.
10 чыл ажыр Тываның дээди удуртулгазынга турган ол дарга «Тывага тараа-быдаа тараан херээ чок, ооң орнунга ону чанывыста Красноярск крайдан садып алганы чиик болур» деп турганын амы-хууда бодум безин каш-даа катап дыңнаан мен. Ону бадыткаар улус база бар болгаш хөй деп билир мен.
Ындыг туруштуг бедик эрге-дужаалдыг удуртукчу дарга Тываның көдээ ажыл-агыйын сайзырадырынга дуза кадар туржук, дужак болуп турганы чугаажок.
База-ла ол дарганың идии-биле Тываның акшаландырыышкыны-биле Ставрополь крайга кат-чимис, ногаа аймаа болбаазырадыр бүдүрүлге тудар дээш, дыка-ла хөй сая-сая акшаларны ынаар чоруткан турган. Түңнелинде ол бүдүрүлге будулгаазынныг 90 чылдар үезинде хары улус холунче кирип, хуужуттуна берген. Республиканың бюджединге ол хуужудулгадан чаңгыс көпеек-даа кирбээн.
Тывадан улус ол хуужудулгага киришкен бе деп айтырыг ам бо хүннерге чедир харыы чок артпышаан. Чүгле Тываның бюджединден акшаландырыышкын-биле туткан ол бүдүрүлгени хуужудуп алган улус, кезек аңаа хамаарылгалыг Тываның төлээлериниң «холун актап» каан чадавас деп догааштырыг артып каан…
Таңды кожуунга Владислав Товарищтайович Ховалыгның сургакчылап чораанын көргеш Ставрополь дугайында будулгаазынныг төөгүнү база сактып келгеним анаа эвес.
Чүге дээрге В.Ховалыгның дараазында четкени Алена Кууларның көдээ ажыл-агый кооперативи болур. Ол кооперативтиң шөлдеринде 3 муң өг-бүлеге «Өреге бүрүзүнге – картофель» губернатор төлевилелин күүседири-биле тараан. Ындыг төлевилел бүгү Россияда чок, чүгле Тывада бар деп Алена Александровна демдеглеп турар.
Ол ышкаш, Алена Кууларның «Амдыызында 6 чалда соңгаартан эккелген «арга честек-кады» дээр сорттуң честек-кадын олуртурувуска дыка эки үнүп тур. Дүжүдү бир чалдан 15 литр чеде бээр» дигени кончуг солун болгаш өөредиглиг база болду. Келир чылын ол «арга честек-кадын» хөйү-биле олуртурун Алена Александровна чугаалаарга, шагда демги Ставропольже чорудупкан хөй акша-төгерикти дораан сактып келдим.
Ынчалдыр Тываның көдээ ажыл-агыйы, ооң иштинде тараа-быдаа, картофель-ногаа болгаш кат-чимис тарыыры кедизи чок эвес, рынок экономиказынга дүгжүп турар, чижилгени-даа эртип шыдаар, хереглекчизин тып алыр деп бүзүрел улуг дээрзин Таңдының көдээ ишчилери көргүстүлер. Ону «Тываның көдээ ажыл-агыйын сайзырадырынга дужак бооп чораан даргаларның думчуун орта билиндир согаан» деп-даа болур…
Чазак-чагырга фермер ажыл-агыйларын бүгү тала-биле деткиир деп Тыва Республиканың Баштыңының хүлээлгелерин түр үеде күүседип турар Владислав Ховалыгның медеглээни ол бүзүрелди оон-даа быжыктырып, Тываның көдээ ишчилеринге келир үеже оруу ажык деп көргүстү. «Ам чүгле ажылдаары арткан» деп, Владислав Товарищтайовичиниң сөстери-биле бо чүүлдү доозуп каар дээримге, чүүлдүң эгезинде делегейниң эң бай-шыырак кижилериниң бирээзи, Майкрософт компаниязының тургузукчузу болгаш кол акционерлериниң бирээзи Билл Гейтстиң ады база чүге үнүп келген деп тайылбырлаар апаар-дыр мен.
Делегейниң экономиказында өскерлиишкиннерни ай-хүн хамаанчок, шак-минута бүрүзүнде тайылбырлап турар тускай агентилелдерниң дамчыдып турары-биле, амы-хууда өнчүзү 130 миллиард американ доллар чедип турар баятан-инвестор Билл Гейтс сөөлгү айларда акша-төгериин чамдык үлетпүр-бүдүрүлге, харылзаа, электроннуг садыглажыышкын компанияларындан уштуп, Американың Каттышкан Штаттарында болгаш өске-даа чурттарда фермер ажыл-агыйларын дуюкаа садып ап эгелээн деп турар.
Делегей чергелиг экономистерниң санап турары-биле, 21 чүс чылда аъш-чем болгаш арыг суг хереглекчилерге чедишпес апарганындан, нефть-газтан улуг өртектиг боор, оон хөй орулганы эккээр деп санап турар.
Бо талазы-биле алыр болза, Тываның көдээ ишчилери – фермерлер Михаил Санников, Алена Куулар болгаш өскелер-даа, “Кыштаг” программазының киржикчилери болгаш тос чүзүн малын өстүрүп азырап орар малчыннарывыс, Билл Гейтске-даа үлегер-чижек болуп, малдыг кижи тодуг, хойлуг кижи каас болгаш черивис-чемгерикчивис деп чүвени ажыл-амыдыралы-биле бадыткап чоруурлар.
Көдээ ишчилерниң күш-ажылын үнелеп, оларның бүдүрген продукциязын – эъдин, сүдүн, дүгүн, тараа-быдаазын рынокта чөптүг болгаш улуг өртек чедир болбаазырадыры, иштикиде, даштыкыда хереглекчилерге чедиргеш садып-саарарынга дузалажыры – чазак-чагырганың ыдык хүлээлгези деп болур.
Тывада чаа үеде чаа көрүштүг көдээ ишчилер калбаа-биле ол-бо кожууннарда тыптып, сайзырап кел чыдары черле өөрүнчүг-дүр!
Мерген КЫРГЫС.
#Таңдыкожуун #Владиславховалыг #Көдээажыл_агый #Тыва #Тува #Тувамедиагрупп #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva