1921 чылдың август 14-те Бүгү-Тываның тургузукчу хуралынга (шуулганынга) тыва күрүнениң тургустунганының дугайында чарлаан. Дараазында хүн август хүннериниң база бир чугула ужур-уткалыг болуушкуну болган – Тываның баштайгы Конституциязын хүлээп алган. Өскээр чугаалаарга, чүнүң-даа мурнунда чаа күрүнениң кандыг оруктап чоруурунуң айтырыын чугаалашкан. Конституцияда хөгжүлдениң кол принциптерин, кол угланыышкыннарын тайылбырлап турар эгелери чогум-на бо чугула ийиги айтырыгга харыыны берип турган.
Шуулганга Конституция айтырыын бот-тускайлаң чүүл кылдыр чугаалашпайн, хүн айтырыының аңгы кезээ кылдыр сайгарып көргенин ону херексевейн, чедир үнелевейн турганы-биле тайылбырлап болур. Ынчалза-даа чамдык таварылгаларда бот-башкартынылганың (күрүнени тургузарының) дугайында айтырыг-биле ооң сырый кошталгазы, эл-хол болганы көстүп турар.
Шак ынчалдыр, бот-башкартынылганың дугайында айтырыгның талазы-биле шуулганның резолюциязында мынча диген: «Таңды-Тыва улус Республика эрге-шөлээлиг, бодунуң иштики айтырыгларынга кымдан-даа хамаарышпас чоннуң күрүнези болур. Бүгү-делегей харылзааларынга республика Совет Эвилелиниң өмээржилгези-биле киржир».
Шуулганның резолюциязының болгаш Конституцияның парагравының утказында «бот-башкартынылга» деп билиишкин чүгле күрүнениң иштики херектеринге хамаарылгалыг эвес, а күрүнениң ажыл-чорудулгазының бүгү талаларынга хамаарышкан болгаш кандыг-бир хары күрүнениң Тываның иштики херектеринче холгаарлаашкынын болдурбазынче угланган. Ооң-биле чергелештир Монгуш Буян-Бадыргының саналдааны-биле бо документилерже 1914 чылда Россияның Тывага өмээржилгезиниң дугайында кол дүрүмнү шала чымчады аарак киирген.
Хаанныг Россияның өмээржилгезиниң дүрүмнери биле Конституцияның тайылбырының аразында ылгал чүдел дизе, бирги таварылгада, Тыва (ынчан Урянхай край) бүгү-делегей айтырыгларының шиитпирлээшкининге киржилгеден шуут-ла чайлаткан турган, а ийиги таварылгада бүгү-делегей ареназынга ол РСФСР-ниң өмээржилгези-биле боду “киржип”, шору идепкейлиг рольду ойнап турган.
Ооң соонда шуулганның делегаттары хоойлунуң мурнунга хамаатыларның дең эргелииниң дугайында чугула конститусчу ужур-уткалыг айтырыгны чугаалашканнар. Бөгүн кандыг-даа демократтыг күрүнениң Конституциязының чайгылыш чок дүрүмү болур бо айтырыгны сайгарып чугаалажып турда, ооң алыс ужур-утказының билиишкини аңгы-аңгы болган. Боду бедик эрге-дужаалды эдилээн Буян-Бадыргының санап турары-биле алырга, ол эрге-байдалы оон чавыс кижилер-биле деңнежип шыдавас. А бир эвес бо айтырыгже өске талазындан көөр чүве болза, Буян-Бадыргының шынныы кандыг-даа маргыш чок. Ынчалзажок бо таварылгада чугаа эрге-байдалдарның, бүрүн эргелерниң дугайында эвес, а кижилерниң ээлеп турары эрге-байдалы хамаарылга чокка хоойлунуң мурнунга хамаатыларның дең харыысалгазының дугайында чоруп турар. Өскээр чугаалаарга, кижилерниң дең эргезиниң дугайында. Чугаалажылга үезинде билдинмейн турган чүүлдер билдинип келген, ынчан Буян-Бадыргы бодунуң удурланган бодалдарындан ойталап каапкан.
Конституцияның ийиги парагравында хоойлуларны “чоннуң чөпшээрежилгези-биле” үндүрер дээн айтырыгга аңгы доктаары күзенчиг, ынчалза-даа ында ол дүрүмнү боттандырарының аргазын бичии-даа тайылбырлаваан. Мында чугаа республиканың дээди төлээлекчи органының чоннуң эрге-ажыктарын илередириниң – референдумнуң дугайында чоруп турар дээрзин чүгле догааштырып болур. Хамаатыларның өске үзел-бодалын илередир хевириниң – референдумнуң дугайында көңгүс ыыттаваан. А херек кырында, күрүнениң тургустунганы баштайгы чылдарында-ла, хоойлуларны чазак ажылдап кылгаш, бадылап турган. Чогум чазак-ла бодунуң холунга күүсекчи, хоойлужудулга болгаш суд эрге-чагыргазының бүрүн эргелериниң хөй кезиин мөөңнээн.
ТАР-га эрге-чагырганы аңгы-аңгы – күүсекчи, хоойлужудулга болгаш суд эрге-чагыргазынга боттандырып турган. Амдыы дээрезинде хоойлужудулга болгаш суд эрге-чагыргазы чаа-ла хевирлеттинип, тургустунуп турар болганда (ол дээрге элээн үр үе кезиндээ-дир), оларның хүлээлгелерин болгаш бүрүн эргелерин күүсекчи эрге-чагырга күүседип турган.
Конституцияны хүлээп алганының улуг ужур-дузалыы дораан-на билдине бербээн. Мында херек Бүгү-Тываның тургузукчу хуралының хүн айтырыын хевирлеп турда, конститусчу айтырыгны чугулалап, мурнады көөр чүүлдерниң санынче киирбээнинде, аңгылаваанында-даа эвес, а эң кол чүүл – оон ыңайгы амыдыралга баштайгы Конституцияның чамдык норма-чижектериниң ажыглалы болур. Бир чамдык таварылгаларда ол норма-чижектерни шуут-ла сагывайн, чок-ла болза үр үеде олар хереглеттинмейн келген.
Изиг-изиг чугаа-сооттуң түңнелинде төрүттүнген байысаалга үезинде база суд шиитпири-биле ажыглап турган кеземче эриизин күш чок болдурарының дугайында параграф шак-ла ынчаар конститусчу дүрүм болу бербээн. Сапсалганы-даа, дөңгүнү-даа 1920 чылдарның бирги чартыынга дээр, а чамдык кожууннарга болгаш сумуларга 1920 чылдарны төнчүледир ажыглап келген. 1924 чылдың Конституциязынче ук дүрүм кирбейн барган. Шак ынчалдыр, Конституцияга эриини арттырарының талалакчылары судка чаргы чарарының, херектер чорудулгазының айтырыгларынга кулак дажын негеп алганнар.
Баштайгы Конституцияның чырыдыышкын болгаш чоннуң кадык камгалалының адырынга күрүнениң ажаанзыралының дугайында параграфтары чүгле саазын кырынга чарлаттынган, чүге дизе күрүне бюджедин чүгле 1923 чылда хүлээп алган, а ында өөредилгеге, эмнелге херээнге база культурага көрдүнген чарыгдалдар мырыңай аргажок турган.
“Өске республикалар-биле кады ажылдажып”, “Совет Эвилели-биле эвилелдежип” тургаш экономиканы көдүрериниң айтырыгларын быжыглаан 6-гы болгаш 8-ки параграфтарның улуг ужур-дузазы-даа чок, чүге дизе ындыг чергелиг айтырыгларны Конституциялар-биле эвес, а делегейниң эрге-хоойлу актылары-биле, нургулайында дугуржулгалар болгаш керээлер-биле аайлап, таарыштырар болгай. Ындыг чүүл делегей ареназынга Совет Эвилелиниң тыва чонга өмээржилгезинге база хамааржыр. Өмээржикчи болурун Совет Эвилелинден кым-даа албан ёзузу-биле айтырбаан болгай. Конституцияда чүгле тыва таланың болгаш орус чурттакчы чонну төлээлээн совет делегаттарның чөпшээрежип турарын айыткан. А херек кырында совет күрүне тыва-моол харылзааларга чаргы чарар судья шынарлыг болуп, чаңгыс эвес удаа таварылгаларда Тывага бодунуң өмээржилгезин көргүзүп келген.
Конституцияда күрүнениң иштики тургузуун 1921 чылдың чайынында Хемчикке чедип алдынган дугуржулгага дүүштүр элээн тодазы-биле быжыглаан. Төп Хораа (чазак) болгаш Улуг Хурал хевирлиг күрүне органнарының структураларының баштайгы Конституцияда быжыглаттынганын чедиишкин деп санаары берге.
Эрге-чагырганың күүсекчи органы – чазакка хамаарыштыр алырга, ооң быжыг, идегелдиг структуразы чартык чыл болгаш-ла чуруттунуп эгелээн: 1922 чылдың февральда Сайыттар Чөвүлели болгаш баштайгы дөрт яамы: даштыкы болгаш иштики херектер, шүүгү база шериг яамылары тургустунган. Төөгү документилеринде ук чазакты “түр чазак” деп безин адаан, чүге дизе ооң составы Улуг Хуралга бадылалга эртпейн барган.
Үстүнде демдеглеттингени ышкаш чазак бодунуң холунга күүсекчи, хоойлужудулга болгаш суд эрге-чагыргазының бүрүн эргелериниң хөй кезиин мөөңнеп алгаш турган. Бир эвес Конституция ёзугаар алыр чүве болза, ол “съездилерниң аразында үе кезиндээнде бо конституцияның иштинге доктаалдар үндүрер эргелиг” чүве болза, херек кырында Сайыттар Чөвүлели чүгле доктаалдарны эвес, а хоойлуларны база ажылдап кылып, бадылап турган. Улуг Хуралдар хоойлужудулга эрге-чагыргазын эвес, а төлээлекчи эрге-чагырганы төлээлеп турганнар. Бо үзел-көрүштен оларны хоойлужудулга эрге-чагыргазы дивейн, а төлээлекчи эрге-чагырга деп адап болур. Ынчалза-даа амгы үениң “парламент бетиниң” деп билиишкинин оларга хамаарыштыр ажыглап болбайн аан. Чүгле 1924 чылдың Конституциязынга дүүштүр Биче Хурал тургустунган соонда, хоойлужудулга ажыл-чорудулгазы төлээлекчи эрге-чагырганың баш миннир айтырыы апарган.
Хөй санныг архив документилериниң херечилеп турары-биле алырга, совет салдарның иштинге тургаш, Хуралдар хоойлу бодарадыр боттуң арга-дуржулгазы, парламентижи чурттар-биле харылзаа тудар шинээ чок болгаш парламентижи чурттуң үлегер-майыы-биле эвес, а Эвилелдиң чижээн эдерип хөгжүп келген. Ук сорулгаларны, чижээ парламентиниң составы-даа дижик, шиитпирлеп болур турган болбайн аан. Ооң кадында ТАР-га эрге-чагырганың адырлар аайы-биле аңгылаашкыны турбаан, ынчап келирге парламентиниң тыптып келиринге байдалдар тургустунмаан ышкажыл. Тыва “күрүне тургузукчуларынга” маңаа эрге-чагырганы тургусчуру-биле ССРЭ-ден чорутканы чөвүлекчилерниң база инструкторларның планнарынче “буржуаз парламентини» тургузары кирбейн турганы билдингир херек.
ТАР-ны чүгле сөс кырынга элдээрти «парламентижи» республика деп адап болур, чүге дизе ооң Конституциязынга дүүштүр төлээлекчи эрге-чагырга – Хуралдар дээди эрге-чагырга болур, а күүсекчи эрге-чагырга аңаа чагыртыр. Моон ыңайгы калбак тайылбырның база Улуг Хуралды парламентиге дөмейлээр дээн семээшкиннерниң ажыы чок, чүге дизе ооң бадыткалдары төөгү документилеринде-даа, шыңгыы аналитиктиг тургузуглуг саавырларда-даа чок.
Чүгле харын сөөлзүредир күрүне системазынга конститусчу эрге-хоойлунуң ролюнуң болгаш туружунуң дугайында билиишкин илереп келгенде, аңаа хамаарылга өскерилген. Ынчалзажок биеэги Үндезин Хоойлунуң сайзыраңгай эвези үш чыл болгаш, 1924 чылда, чаа хевирниң хоойлузун хүлээп алырының эргежок чугулазын болдурган.
ТАР-ның 23 чыл дургузунда үезинде шупту беш Конституция күштүг болуп, ажылдаан. Оларның удаа-дараа солчулгазы тыва ниитилелдиң социалистиг чаартылгаларның оруу-биле оккур базымнары-биле тайылбырлаттынар. Хамык чүүлдер каракка-ла өскерлип турган, оларны республиканың Үндезин Хоойлузунга өй-шаанда эскерип, аңаа улам ыңай хөгжүлдениң кедилерин өөренип көөр апаар.
Шак ынчалдыр, 1921 чылдың август 15-те Бүгү-Тываның тургузукчу хуралынга тыва болгаш орус делегаттарның кады демниг ажылының ачызында Таңды-Тыва улус күрүнезиниң баштайгы Конституциязы хүлээп алдынган. Шак ынчаар эрге-хоойлу адырынга ханы чаза булгаашкын, бөдүүн (чугаа-соот-биле) ниитилелден конститусчу күрүне тургузуунуң эрге-хоойлуларынче чаза булгаашкын кылдынган.
Тыва болгаш орус делегацияларның Хемчикке кылган санал-оналдарының каттыжылгазындан, орус делегацияның ажылдап кылганы төлевилелдиң таваанга баштайгы Үндезин Хоойлу хевирлеттинген. Ону Бүгү-Тываның тургузукчу хуралынга бир үн-биле хүлээп ап, бадылаан. Ол болза, Тывага конститусчу тургузугнуң бирги арга-дуржулгазы болган. Баштайгы Конституция бодунга эрги үе-биле салгал дамчыдыын, келир үеже чүткүлдү сиңирген. Ол республика хевирлиг күрүне тургузуунуң адырылбас кезээ апарган. Конститусчу дүрүмнерниң бир кезик-чамдыызы (өмээржилгениң дугайында, чазактың холунга суд хүлээлгелерин каттыштырарының, тус черде эрге-чагырга органнарының тургузуунуң дугайында болгаш өске-даа) эрткен үеге хүндүткелдиң ёзузу болур.
Ынчалза-даа Конституцияның дыка хөй параграфтары – хоойлу мурнунга хамаатыларның дең эргелииниң дугайында, эрге-чагырганың төлээлекчи органнарының, эриини чок болдурарының дугайында – ниитилелдиң хөлчок бурунгаар депшилгезин, чүс-чүс чылдарның эргижирээн ёзу-чаңчылдарын ажып эрткенин херечилеп турар. Ол болза, Тываның бижик кырында баштайгы хоойлузу болган, болур-болурда Үндезин Хоойлу. Ооң дүрүмнериниң бир кезик-чамдыызы ажылдавайн, а бир чамдыызы хамаатыларның эргелерин чүгле саазын кырынга чарлап турзажок, чаартылгалыг, депшилгелиг оруктап шимчээшкинниң эгези салдынган.
Николай МОЛЛЕРОВ,
төөгү эртемнериниң доктору, ТР-ниң Чазааның чанында гуманитарлыг, дузалал шинчилелдер институдунуң оралакчы директору.
#Төөгү #ТГТШИ #Тыва #Тува #Тувамедиагрупп #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva