ТАР-ның 100 чылынга

САЛЧАК СОТПАЕВИЧ ЛОПСАН
Филолог эртемден (05.04.1909 – 23.11.1965 чч.)
Бай-Тайга ко­жууннуӊ Кызыл-Даг сумузу чүгле ус-шевер даш чо­нук­чуларыныӊ, та­лантылыг ар­тистерниӊ чурту эвес, оон ат-ал­дарлыг башкылар, удуртукчулар дээш, өске-даа мер­гежилдиӊ сураглыг кижилери үнген.
Оларныӊ бирээзинге Тываныӊ баштайгы эртем­деннериниӊ бирээзи, тыва дылды шинчилеп, тыва культураны сайзырадырынга улуг үлүг-хуузун киирген, Кɵп-Сөөк чурттуг, хөй ажы-төлдүг арат өг-бүле Оруспай оглу Сотпа биле Доктаамал уруу Мазырга Салчактарныӊ оглу Салчак Сотпаевич Лопсан хамааржыр. Ол он ажыг эртем ажылдарыныӊ, өөредилге номнарыныӊ автору, билдилиг очулдурукчу, күрүне ажылдакчызы чораан.
1949 чылда эртем ажылынче шымнып кире берген, бедик мергежилдиг специалистиӊ политиктиг шаажылалга таварышканы-биле, ат-сывы чоокку үелерге чедир барык дыӊналбас чораан. Кады ажылдап турган эштери – эртемденнер, чогаалчылар С.С. Лопсанныӊ кылып турган ажылдарынга улуг үнелелди берип, ооӊ талазынга туржуп келгениниӊ түӊнелинде шииттирбейн барган-даа болза, ол улуг согугну алган. Чүгле ажылындан болгаш нам кежигүнүнден үнтүрткен эвес, ооӊ бижээн ажылдарын чырыкче үндүрерин хораан. Ол үеде ооӊ белеткээш, парладып үндүрер деп турган улуг улус кɵɵр «Үжүглел» номун Степан Агбаанович Сарыг-оолдуӊ адынга 1950 чылда Москвага парлап үндүрген. Шак ындыг арга-биле чонну бижикке ɵɵредиринге чугула херек номну чырыкче үндүрген.
Ажылындан үндүрткен соонда, ол реалбазага бөдүүн ажылчын бооп ажылдап чораан. 1955 чылда Тыва Чазак С.С. Лопсанны агарткаш, нам кежигүнүнге катап хүлээп алганының соонда, амыдыралының сөөлгү хүннеринге чедир «Шын» солуннуң партийжи амыдырал килдизинге корреспондентилеп, очулдурукчулап ажылдаан. Эртем ажылынче эглип келбээн.
1989 чылда Салчак Сотпаевич Лопсанның 80 харлаан оюнга тураскааткан эртем-практиктиг конференцияны Алдан- Маадыр аттыг музейниӊ төөгү секторунуӊ ажылдакчылары организас­тап эрттирген. Ооӊ ол үеде шинчилеп кылган ажылдары ам-даа үнезин чидирбээнин, бедик деӊнелге кылганын демдеглеп, бодунуӊ үезинде чону дээш шудургу ажылдап чораан кижилерни утпайн, шын үнелелди бээри чугула деп, конференцияның киржикчилери демдеглээннер.
Ооӊ соонда, шак ындыг конференцияларны эртемденниӊ 90, 95, 100 чыл болган оюннарынга тураскаадып эрттирген. Аңаа киришкен эртемденнерниӊ илеткелдерин, кады ажылдап чораан эш-өөрүнүӊ, төрелдериниӊ сактыышкыннарын С.С. Лопсанныӊ уруглары Вера, Зоя, Надежда база чээни Е.О. Кара-оол чыып, бо номда кииргеннер. Ол ышкаш эртемденниӊ чамдык ажылдарын база мында киирген. Адазыныӊ адын катап оттуруп, улуг ажылды кылган музей ажылдакчыларынга, конференцияларга киришкен эртемденнерге, журналистерге улуу-биле четтиргенин олар илередип чоруурлар.
Алдан-Маадыр аттыг музейге эрткен эртем-практиктиг
конференцияларның материалдары (2018ч.)
Монгуш Борахович Кенин-Лопсан,тɵɵгү эртемнериниң доктору, РФ-тиң болгаш Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы,
Делегейниң хамнар ниитилелиниң дириг эртинези, Тываның улустуң чогаалчызы.
ЭРТЕМ АЖЫЛДАКЧЫЗЫ
Амгы шагныӊ аныяк өскенинге ооӊ ат-сывы, ажыл-чорудулгазы, намдар төөгүзү барык-ла билдинмес. Дириг чорааш, кайгамчык алдар-аттыг тургаш, мөчээн соонда чоорту уттундурар, ынчалза-даа ооӊ кылган өлүм чок ажыл-херээн катап сагындырып кээр улустар турар. Салчак Сотпаевич Лопсан чогум-на ындыг­ларга хаамаржыр.
Салчак Сотпаевич Лопсан бодунуӊ үезинде Тываныӊ база бир сураглыг, бедик эртем-билиг­лиг, шылгараӊгай кижилериниӊ бирээзи чораан. Ол Тываныӊ төөгүзүнде эӊ баштайгы дээди эртем чедип алган эртем ажылдакчызы бооп турар. Ооӊ ады тыва национал бижик, тыва дылдыӊ баштайгы шинчилелдери, ном парлалгазы-биле холбаалыг. Тыва дыл эртеминиӊ төөгүзүн чугаалап тура, Салчак Лопсанныӊ адын оюп эрттери болдунмас. С.С. Лопсан ТАР үезинде күрүнениӊ, хөй-ниитиниӊ, культураныӊ көскү ажылдакчызы чораан.
Салчак Сотпаевич Лопсан 1909 чылдыӊ апрель 5-те Бай-Тайга кожууннуӊ Көп-Сөөк (ам болза Кызыл-Даг) сумузунга хөй ажы-төлдүг, көжүп-дүжүп чоруур чиӊгине араттыӊ өг-бүлезинге келир үениӊ улуг эртемдени төрүттүнген бооп турар.
Алдан-Маадыр аттыг төп му­зейде Тываныӊ сураглыг ки­жи­лериниӊ эдилеп чораан эдилелдерин, бижээн ажылдарын болгаш допчу намдарын бичиилеп чыып, мөӊгежидир кадагалаан фонд бар. Бо удаа­да Салчак Лоп­санныӊ чүгле эрээн-шокар допчу намдарын аныяк өскенге допчулай аарак таныштырып көрээлиӊер.
Салчак Лопсан 1931 чылда Москва хоорайга Чөөн-чүктүӊ ажылчын чоннарыныӊ университедин чедиишкинниг доос­каш, Тывага чедип келгеш, Чөөн-Хемчиктиӊ нам кожкомунуӊ ийиги секретарынга ажылдап эгелээн. Ооӊ соонда Тываныӊ ном үндүрер чериниӊ баштайгы директорларыныӊ бирээзи бооп ажылдавышаан, орустап чугаалаары, бижиири болбаазыраӊгай кижи боорга, ТАР-ныӊ Төп Кооптуӊ Минусинск хоорайда төлээзи кылдыр томуйлаткан. Ооӊ соонда ТАР-ныӊ Культура яамызыныӊ оралакчы сайыды, ТАРН ТК-ныӊ килдис эргелекчизи, ТАР Биче Хурал Президиумунда албан-херектиӊ килдис эргелекчизи, ТАР-ныӊ Чырыдыышкын яамызыныӊ эртем килдизиниӊ эргелекчизи бооп ажылдап келген. 1955 чылдан эгелээш, амыдыралыныӊ сөөлгү хүннеринге чедир «Шын» солунга корреспондентилеп, очулдурукчулап ажылдап чораан. ССРЭ-ниӊ Журналистер эвилелиниӊ кежигүнү.
Салчак Лопсанныӊ күш-ажыл дептеринде тускай мергежилин эртем ажылдакчызы деп бижээн. Ооң тыва дыл болгаш төөгү айтырыгларынга холбаштырып бижигилээн ажылдарын ханыладыр шинчилээр эртемденнер тура бээр дээрзинге бүзүрээр мен.
Эртем-шинчилел ажылынче ооӊ сонуургалы КУТВ-ка өөренип турда-ла эгелээн деп болур. 1930 чылда латинчиткен тыва бижиктиӊ төлевилелин Москвага белеткеп, чугаалажып турган үеде, бижик көөр, чогаадыр комиссияныӊ ажылдарынга С.С. Лопсан, кады өөренип турган эштери С. Бугажык, Д. Данзын-оол, Н. Товарищтай суглар-биле кады киржип турганнар. Ол-ла чылдыӊ чайынында Москвадан 15 кижи составтыг эртем экспедициязы Тывага чаа бижиктиӊ төлевилелин эккелгеш, улуг ажылды кылган. Оларныӊ аразында сөөлүнде барып, ажыл-амыдыралын Тыва-биле холбаан А.А. Пальмбах, Х.М. Сейфулин база бар болганнар. Салчак Лопсан база ол экспедицияга очулдурукчулап ажылдап турган. Бо эртем ажылынга дор­ту-биле киришкен, ооӊ база бир автору деп ону санап болур.
Ынчангаш 1930 чылдан эге­лээш-ле, С.С. Лопсанның амыдыралы, ажыл-чорудулгазы ты­ва бижик, чонну үжүк-бижикке өөредириниӊ, өөредилге номнарын белеткээриниӊ, тыва дыл­ды, Тываныӊ төөгүзүн шинчи­лээриниӊ айтырыглары-биле быжыг холбаалыг.
С.С. Лопсанның кылган ажылдары хөй. Ол 10 ажыг номнарның автору, өөредилге номнарының очулдурукчузу, редактору. Төрү­мелинден кончуг угаанныг, он­загай кижи чораан.
1931 чылда С. Лопсанныӊ «Тыва орус дылдыӊ хоюг бижии» деп ному парлаттынган, «Тыва-орус тойюл бижиин» (тыва орус-словарь) 1932 чылда тургускан, О. Шавы-биле «Тыва домак» деп номчулга номун 1936 чылда үндүрген. Бо номну ол үениӊ улустары аажок үнелеп, номчуп, өөренип чораан.
Надежда ЛОПСАН.
Кызыл хоорай.
#Шынсолун#эртемденЛопсан#_ТАР100чыл