Тарыс аржаанынче аян-чорук

репортаж
Ооң мурнунда чылдарда Тарыс аржаанының каас-чараш бойдузу болгаш ооң кайгамчыктыг эмнээшкининиң дугайында каш-даа кижиден дыңнаан мен. Ынчангаш бо аржаанче барыксаарым-даа кончуг турган.
Ынчалдыр Тывавыстың аржаан­нары таптыг-ла быжып-четчип турар үеде, ол дээрге чеди айның төнчүзүнде эмчи эш-өөрүм-биле кады Тарыс аржаанынче аъттаныптывыс. Аъттаныптывыс дээрге-ле Кызыл хоорайдан улуг “Урал” деп автомашинага олурупкаш, Кунгуртуг суурже кежээкиниң он бир шак үезинде үнүптүвүс.
Аржааннаар дээн чоннуң хөйү кончуг болду. Хары угда ийи “Уралда” улуг-бичии дөртен хире кижи бар. Оларның чүъгү машина ишти долу, аржаанчылар кижи бүрүзү олуттарга эвес, а чүък кырынга олурарын эгезинде чиктигзинип кайгап олурдум. "Ынчанмайн канчаар, аржаанга эвээш дизе-ле 9-10 хонар бис"— деп, кады чораан өөрлерим меңээ чугааладылар.
Кунгуртуг суурга эртенинде дүъш үезинде чедип келдивис. Суурда база бистиң-биле кады аржаан чоруур улус бар болду. "Кожуун төвүнден Тарыс аржаа­нынга чедир тозан хире километр арткан. Ам-на ёзулуг берге оруктар эгелээр" — деп, чолаачывыс Байлак чугаалады. Шынап-ла, аржаан талазынче оруктар барык чок, маңаа чүгле “Урал” дег бедик машиналар чоруп шыдаар. Бедик, улуг арт-сыннар база хөй, чүгле хемни сүстүрүп, хем ишти-биле чоруур оруктар база бар болду. Хөй чаъстаарга, бо хемнер улгадып, дажып эгелээр болза, аржаанче чедип алыры айтырыг кырында.
Тарыс аржаанынга кежээкиниң 10 шак үезинде халдып кирип келдивис. Кызылдан аржаанга чедир таптыг-ла чээрби дөрт шак чораан болдувус. Чолаачывыс моон орайтап, чижээ, дүне када келген болзувусса, аржаанче кирбейн, ооң чоогунга черге хонар бис деп чугаалап чораанын каш-даа эскердим. Ол чүге ындыг ирги деп, сонуургап билип кээримге, дүне када аржаанда дыштанып турар чоннуң амыр-дыжын бодап, база аржаан ээзин хүндүлеп турар чолаачыларның ужур-дүрүмү ындыг болду. Караңгыда фонарь чырыынга майгынывыс тип чадажып турувуста, кыдыындан дузааргак, биче сеткилдиг дыштаныкчылар келгеш, майгынывысты хере тутчуп, өргеннерин четчелеп, биске дуза када бээрге, дыка-ла өөрүнчүг чорду. Ынчалдыр чүъгүвүстү дүжүрүп алгаш, майгыннарывысты тиккилээш, шимээн чок удуп чыдыптывыс.
Аржаанга бир дугаар хүн
Эртен-эрте туруп келгеш, долгандыр көөрүмге, куу туман. Тарыс изиг аржаан болгаш, эртенги соок үеде бусталып чыдар болду. Аржаанга келген кижиниң билип алгы дег кол чүүлү: Тарыска келген кижи бүрүзү баштайгы хүнде даң бажында бир дугаарында саңын салыр. Ол дээрге аржаан ээзинден кирип болур чөпшээрелди айтырып, мага-ботка кадыкшылды дилеп, йөрээп турар ужур-чаңчыл. Саңны салган соонда ам-на аржаанга кирип эмненип болур.
Тарыс аржааны улуг ыдыктыг дагның эдээнде турар. Бо дагның кырынче үнүп болбас. Бир хүн аржаанга кирип алыр дээш, дагны топтап көрүп олурарымга, өргеге дөмейи аажок болду. Ийи караа, думчуу, аксы дээш. Аржаан бажында салган аъш-чемниң дээжизин өргелер чип халчып турар-дыр. Бо амытаннарга мында кым-даа дегбес, харын-даа дыштаныкчылар оларны бо черниң ээлери дээш хүндүлеп чемгерип турарлар. Ыдыктыг дагның эдээнде хөй санныг аржааннар чер иштинден үнүп, агып чыдар. Мында ижер аржааннар: чүрек, ижин-баар, карак, боостаа, думчук, сарыг база баш аарыгларын эмнеп турар. Оон аңгыда, Тарыста ниитизи-биле 15 аңгы казанак бажыңчыгаштар иштинде мага боду-биле кирип эмненир изиг аржааннар бары кайгамчык. Оларның эң-не изии «Седик» кадар бежен ажыг градус. Ук аржаан кеш аарыгларын база адаккы органнар — геморрой, цистит аарыгларын эмнээр. Тарыс аржаанынга келген кижи бүрүзү чурум ёзугаар аржааннарга кирип эгелээр ужурлуг. Бир дугаарында «Соок» аржаанынга кирер. Улаштыр «Ала» дээш, аржааннарның бажындан куду бадар. Аржаан бүрүзүнге кирерде минуталарны сагыыры чугула. Шакты эртир олуруп болбас, оон башка мага-боттуң кадыы, арга-шинээ баксырап болур. Ылаңгыя назы-хары улгады берген кижилерниң ханының базыышкыны бедип болур. Аржаанче хүнде үш катап ,ол дээрге эртен, дүъште, кежээ кирип эмненир.
Тарыс аржаанын Тере-Хөл кожууннуң хууда сайгарлыкчызы Аяна Аян-ооловна Дондуп сөөлгү дөрт чылдарның дургузунда чонга эптиг байдалдарны тургузуп, сайзыраткан. Хууда сайгарлыкчы амгы үеде аржаанда 16 бажыңны тудуп кылып алган. Бок айтырыын база чурумчудуп, улуг контейнерни аржаанда кылып салган. Тарыс аржаанының ниити байдалы болгаш келир үеде сайзыралының дугайында Аяна Дондуп-биле ужуражып чугаалажыр аргалыг болдум.
— Аяна Аян-ооловна, Тарыс аржаанында кылып чорудуп турар ажылыңарның дугайында бистиң номчукчуларывыска сонуургадып көрүңерем. Бо аржаанны сайзырадып, маңаа ажылдаар үзел-бодал черле кайыын келгенил?
— Мээң ада-өгбем черле Тере-Хөл кожуун чурттуг улус, кырган-ачам Василий Доржу чеден чылдарда Балыктыг сумузунга амыдырап чурттап чораан. Ол боду кожуунга садыг-саймаа талазын сайзырадып ажылдап турган. Мен бодум база черле кылып чораан ажыл-агыйым садыг-саарылга. Аржаанывысты сайзырадып, чер-чуртувусту ээлеп, кожуунга ажыктыг ажылды кылыр болза эки деп бодалдарны меңээ чаңгыс чер-чурттуум, улуг акым Федор Сенди арга-сүмезин берип чугаалады. Аңаа мен четтиргенимни илередир-дир мен. Ынчалдыр маңаа бис 2016 чылда аржаанга хамаарыштыр чогуур ужурлуг документилерни кылдырткаш, ажылдап эгеледивис. Ол чылын Тываның Чазак Баштыңының грантызын алгаш, баштайгы бажыңнарның тудуун кылып эгеледивис. Тарыс аржааны чедип алыры белен эвес, ырак тайга черде турар болгаш, бээр тудуг материалдарын сөөртүп алыры биске берге болду. Ындыг-даа бол, ажылывыс үре-түңнелдиг чогудуп алган бис. Амгы үеде мында 16 чурттаар бажың бар. Оңгачаларның казанактарын сөөлгү катап 2004 чылда солаан турган. Бо чылын ийи оңгачаның оран-савазын чаартып алыр аргалыг болдувус. Улуг дузаны биске Сергей Васильевич Уюсов чедирген. Дыштанып келген аржаанчылардан 500 рубль дадывырны Тере-Хөл кожууннуң төлээлекчилер хуралының бадылааны ёзугаар, аржаанның сайзыралы дээш ап турар бис. Чии­гелделиг хамаатылар база бар. Ол дээрге 70 хардан өрү назылыг хоочуннар, бирги, ийиги бөлүктүң инвалидтери болгаш оларны азырап турар кижилер база 12 харга чедир бичии уруглардан акша албайн турар бис. Дадывыр акшазын аржаанны арыглап аштаарынче база киирип турар. Ол ышкаш чыл санында чаңчыл ёзугаар Тарыс аржаанының Наадымын эрттирип турар бис. Волейбол, хүреш, аът чарыжы, бичии уругларга чадаг чарыш маргылдаазы дээш. Ылаңгыя бистиң тере-хөлчүлерниң ынак оюну панчык маргылдаазы ийи хонуктуң дургузунда уламчылап кээр. Бо бүгүнү бистер хоорайдан база Тывавыстың аңгы-аңгы кожууннарындан келген аржаанчыларывыска солун, уттундурбас болзун дээш, организастап эрттирер чаңчылдыг бис. База бир чугаалаксап каар чүүлүм, Тарыс аржаанынче кадыының байдалы кошкак бичии уруглар хөйү-биле кээп турар. Ылаңгыя бо сөөлгү ийи чылдарда эмчивис Алла Алексеевна Кунчун бичии уругларны чыып алгаш, аржаанда дыштандырып, эмнедип турар. Оларның бирээзи дөрт харлыг оол эрткен чылын аржаанга киргеш, кылаштай берген, ам чүгле чугаазы билдинмес арткан. Аржаанга бүзүреп, чалбарып, шын кирип эмненир болза, аарыглардан сегип эттинип болурунуң барымдаазы улуг. Келир үеде аржаанывысты моон-даа ыңай сайзырадып, чоннуң дыштанылгазынга чогуур байдалдарны тургузуп, ажылдаар сорулгаларны мурнувуста салдывыс. Ам дараа­зында чылдарда оңгачаларны солуп, аржаанга чаа бажыңнарны немей тудуп кылырын планнап алган бис.
Шынап-ла, Тарыс аржаанында ында-мында октаттына берген бок көзүлбес болду. Аржаанчылар база боттары чурумнуг, черле бот-боттарын хөлчок хүндүлежир, кайы хамаанчок богун октавас. Аржаанның удуртулгазы маңаа дыштанып келгеннерниң сагыыр ужурлуг дүрүмнерин өөренип кылгаш, чонга көскү кылдыр азып тургускан. Ооң иштинде аржаанга арага-дары ижип болбас, бокталдырбас. База бир кол чүүл, аржаанга өске дыштанып келген чонну хүндүлээри-биле, кежээкиниң он шак соонда шимээн үндүрүп болбас.
Тарыс аржаанынга база бир ужуражып чугаалашкан маадырым - Тываның хоочун ужудукчуларының бирээзи Вячеслав Халбааевич Донгак. Ол тозан чылдар эгезинде маңаа бир-ле дугаар 19 кижи олурар “Л-410” деп ужар хемени олурткан. "Ол үелерде Тарыска чүгле “Анушкалар” ужуп кээп турган" — деп, хоочун ужудукчу чугаалады. Ынчан Кызыл – Тарыс - Кызыл деп авиарейстер удаа-дараа үргүлчү чоруп турган.
Вячеслав Халбааевич мын­чаар чугаалады: «Мен бо аржаанда машиналыг бир дугаар кээп тур мен. Тозан чылдарда самолеттуг неделяда каш-даа катап кээр турдум. Бо черге самолет хондурары дыка-ла эптиг. Ынчан маңаа диспетчер ажылдап турган. Ол биске аржаанда агаар-бойдустуң байдалын дамчыдып берип чораан. Ол үеде маңаа хлеб быжырар пекарня база турган. Дыштаныкчылар кайыын-даа кээр чүве. Мен бодум Тарыска келбээнден бээр 20 чыл хире чеде бердим. Бо чылын аржаанда өөм ишти база уйнуктарым-биле кады дыштанып чедип келдивис. Бичии тургаш, Кунгуртугдан ада-ием-биле кады аъттыг аржааннап кээп турганывысты база сактыр-дыр мен. Ынчан бээр самолеттар-даа, “Уралдар”-даа келбейн турган. Шаанда шагда бо аржаанны аңчы кижи тыпкан дээр болгай. Бир катап ол тайгага аңнап чорааш, сыын адып алган. Балыгланган аңның соондан истеп чоруп олурарга, ол бо турар дагның эдээнде агып чыдар сугжугаштарны кеже халаан. Ооң соонда сыынның ханныг истери чиде берген. Ынчалдыр аржаанның кайгамчыктыг эмнээшкини чоок кавы чонга билдингир апарган. Аржаанның ээзи болур аъттыг чараш кысты көрген кижилер база бар. Ол аржаанчыларга бола көстүп келир».
Аржаанчылардан дыңнааным база караам-биле көргеним
Бир-ле хүн аржаан чанында дөңчүгешке агаарлап, дыштанып олура, дөңнүң эдээнде шала эргижирей берген чевегни эскердим. Бо чер чурттуг хоочун, улгады берген аржаанчылардан сонуургап айтыртынарымга: «Бо дээрге шаанда бо чоок-кавыга кызыгаар кадарып ажылдап турган орус солдат оолдуң хөөрү. Аржаанга шын кирер ужур-чөвүн билбес аныяк солдат “Өндүр" деп аттыг чүгле эр хиндиктиг кижилер кирер изиг аржаанга шагын эртир кирипкеш, маңаа чок болган. Ынчалдыр солдат оолдуң сөөгүн бо черде ажаа­ган. Ынчаар хөй чылдар эрткен соон­да, чон «Өндүр» деп аржаан­ны Солдатский деп адай берген». Бо Тарыс аржаанының база бир кол төөгүлүг чугааларының бирээзи.
Оон аңгыда, Тарыс хемче балыктап чораанывыс кайгамчыктыг, уттундурбас. Шынап-ла, Тере-Хөл кожуун аң-меңи, балыы-биле бай-байлак болду. Хемден сыырткыыш-биле тудуп алган шокарларны болгаш кадыргыларны үске хаарып, отка ыштап чиирге чаагайы хөлчок. Чер-ле ынчаш Тарыс аржаанынга бичии-даа аштанчыг болбаан. Тере-Хөлдүң аңчыларының тайгазындан алган олчазын — аңының эъдин аржаанчыларга халас үлеп бээр чаңчылын сонуургап көрдүм. Аң эъдинден манчыны база хуужуур­ну Тарыс аржаанынга бир-ле дугаар чигеним ол. Аржаанга ниитизи-биле он бир хондувус. Дедир хоорайже бисти база-ла Кунгуртуг суурнуң чурттакчызы, чолаачывыс Байлак чедирди. Ындыг берге оруктарны мергежилдиг эртип чорааш, хөй чонга буян чедирип чоруур чолаачыга база четтиргенивисти илереттим. Ам келир чайын база Тарыс аржаанынга дыштаныр сорулганы мурнумда салдым.
Ольга ВОРОНА.
Авторнуң тырттырган чуруктары.