Хомду шивээзиниң хостакчыларының 100 чыл оюнда (2012ч.) Тываның эртемденнери, Тыва төптүң ажылдакчылары, эки турачыларның ажы-төлү-биле өгбелерниң аттарын мөңгежидер улуг үүле-херекти шимчеткенин билир бис: чер чуртунда оларның аттарын кудумчуларда адап, мемориал самбыраларны, хөрек тураскаалдарны сиилбээн. Мырыңай найысылалывыстың мурнуу талазында чаарттынган аллеяда комплекстиг тураскаалдың тудуу эгелээни өөрүнчүг.
Хомду дайынының база ооң киржикчилериниң аттарының даңзызын 1956 чылда-ла Ю.Л.Аранчын чыгган турган. Ону «Улуг-Хем» сеткүүлүнде (1991ч. №4, 1992ч. №1, 1994ч. №1), «Шиитпирлиг базым» деп төөгүлүг очеркте база «Тываның төөгүзүнде» (т.II арын 95) бижээн. Бо ийиги томда кырган-ачам – Амырдаа Чоодунуң ады бар. Ол ышкаш Кара-Күске Чоодунуң «За что сражались тувинцы в Монголии?» деп номнуң 52 арында «Амырдаа Чооду» деп эгеде база бижээн. Бо бүгүнү номчааш, төөгүнүң дидим маадырларының дугайында сонуургалым улгадып, бо талазы-биле чаңгыс-даа материал эрттирбейн, солун-сеткүүлден номчуур, хайгаараар апарган мен.
Бистиң өг-бүлениң библиотеказында О.О.Полаттың «Тыва төөгүзүнден чурумалдар (1914-1984чч.)» деп ном бар. Ооң автору Оюн Оюнович эрткен чүс чылдың дүшкүүрлүг үезинден нарын салым-чолду бодунуң амыдыралы-биле чүктеп эрткен, улуг өгбе. О. Полат 12 харлыындан-на амбын-ноян Содунам-Балчырның хөй малын кадарып, хөлечик чораанын маңаа демдеглээрге-ле билдингир. Ол 1906 чылдың ноябрь 10-да, Самагалдай деп черге төрүттүнгеш, 1992 чылда 86 харлыында мөчээн. 1936, 1938 чылдарда «ТАР-ның Ордени (ийи дакпыр), 1944 чылда «Хүндүткелдиң демдээ» орден-биле шаңнаткан. «Шылгараңгай күш-ажыл дээш» база «Ада-чурттуң дайынының 1941-1945чч. медальдарның эдилекчизи.
«Тыва төөгүзүнден чурумалдар" (1914-1994чч.) деп номну 1960 чылдан эгелеп, 20 чыл дургузунда О.О.Полат бижээш, оглунга арттырган. Ооң хол-биле бижээн ажылын Тывада сураглыг кижилерниң бирээзи экономика эртемнериниң кандидады, ТР-ниң Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү чораан Дозур-оол Лайзапович Тиинмей редакторлааш, 2014 чылда чырыкче үндүрген.
Бо теманы шинчилеп турар эртемденнер, эки турачыларның ажы-төлү ооң бижээн факты-барымдааларындан бир чаа чүүлдү билип алыр чадавас дээш, «Тыва төөгүзүнден чурумалдар» (1914-1984чч.)» деп номдан «Кобду дайынының кудуруу» деп эгени номчукчуларга бараалгаттым.
Кобду дайынынга амбын кожуундан киржир шериглерни Самагалдай хүрээзинге чыып, бүгү-ле эргежок чугула чүүлдер-биле чепсеглеп, белеткеп турган. Амбын кожууннуң 329 шериин Оюннарның Санаа-мээрең болгаш Мылдык чагырыкчы баштадыр 1912 чылдың июль 16-да Кобдуже үдээн.
Ол шериглер Моолдуң Арбын-Баяды хүрээзинге чеде бергеш, 22 кыдатты тудуп алган. Оон Кобдуга чеде бээрге, Тываның барыын кожууннарындан 300 шериг база чеде берген болган. Ынчангаш Кобду дайынынга киришкен тыва шериглерниң ниити саны 600 ажыг бооп турар. Барыын кожууннарның шериглери Имажап-Белек чагырыкчы, Айыжы-хүндү болгаш Лопсаң-Сорукту дээрзи командылап чораан. Моол болгаш тыва шериглер Кобду шивээзин бүзээлеп алгаш турда, Синьцзяньдан Лован деп торгут дүжүметтиң шерии Кобду шивээзинде бүзээлеткен кыдаттарга дузалажыры-биле кел чоруур деп медээ келген. Моол, тыва шериглер аңаа удур белеткел кылып турда, олар келбээн.
Моол, тыва шеригниң командылалының аразынга Жалхан-геген болгаш Чаа-Лама деп ламалар турган, олар шо каап көргеш, Кобду шивээзинче баштай тыва шериглер халдап кирер болза эки-дир дээн. Ол езугаар, амбын кожуунунуң шериинден Оюн Монгул-оол, Оюн Кара-Хапый, Оюн Ужар-оол, Иргит Сарыг-Ензак оларны шивээниң бир талазынче, Хемчик кожууннарның шериглеринден Лопсан-Сорукту Чайзаң баштаан беш кижини өске талазынче ыдып, шивээниң ханазын чара тепсири-биле шоодайларда дарылар чүктеткилээш, чоруткан.
Амбын кожуунунуң кижилери шивээниң хана адаан каскаш, олче дарыларын уруп, ону былдалары-биле оттук шаптарга, кыдат таңныыл эскерип кааш, боолап эгелээн. Монгул-оол моорадыр балыгланган, Ужар-оол – ужазын чара, а Иргит Сарыг-Ензак – кежегезин үзе аттырганнар. Даалганы күүседир аргажок апарган. Ол үеде Хемчик кожууннарының шериинден чоруткан кижилер шивээниң ханазын буза тепсипкеш, халдап эгелээн. Дүъш соонда кыдат шериг шыдашпайн барган: оларның баштыңы Хевэй-амбын баштаан, ак тугун тудуп алгаш, «силерге шавылар» боор бис дээш, дүжүп бергеннер. Ынчангаш Кобду дайыны 1912 чылдың август 9-та дооступ, төөгүге арткан.
Ук тулчуушкунга киришкен чамдык тывалар чактыр боолар-биле дайылдашкаш, кыдат боолар-биле чепсегленген моол шериглерден дудак чок чаалажып, маадырлыг чоруун көргүскен. Дайын соонда хынап көөрге, оларның хөй чактырларының ыяш кезектери чарлып калган, чүгле демир уннары артып калган дижир.
Кобду дайынынга чактыр боолар-биле эрес тулушканы дээш, тыва шериглерни кара торгу тук-биле шаңнаан. Шивээ ханазын дары-биле чара тепсир саналды тыпканы база ону боттандырганы дээш, Хемчик кожууннарының шериин баштап чорааннарның бирээзи Монгуш Лопсан-Соруктуга маадыр атты, чагырыкчы деп дүжүмет дужаалды тывыскан. Чактыр боону дүрген адып, шылгараан Донгак Хенче-Карага маадыр атты, чаңгы дужаалды тывыскан. Шивээ ханазын буза тепсиринге киришкени дээш Серен-Дондук, Хетпежи, Бойдаа, Шонакпан, Сумунак сугларга янзы-бүрү чергениң дүжүмет дужаалдарын тывыскылаан болгаш кыдат боолар-биле шаңнаан.
Кобду дайыны моол, тыва шериглерниң тиилелгези-биле доозулган деп медээ келген соонда, чоннуң сагыш-сеткили оожургап, тайга-сыннарже дезип чорутканнар чоорту чанып кээп, тайбың амыдыралды эгелеп турган.
Тыва шериглер Кобду дайынынга шылгарааш, шаңнатканы кара торгу тугун чанып келгеш, тос кожууннуң чагырыкчызы амбын ноян Комбу-Доржуга тураскаал болдуруп, дужаап берген.
Кобду дайыны доозулган соонда Моолдуң Сагаан-Дунгей болгаш Курбун-Чиңгир деп кызыгаар черлеринге камгалал шериглерин тургускан. Тывадан 400 шериг база киришкен. Амбын кожуунунуң 200 шерии база Хемчик кожууннарының шериглери каттыжа берген. Моол, тыва камгалал шериглери ол черлерге бир чыл ийи ай болган. Ол аразында аңаа онза болуушкуннар болбаан. Ынчалза-даа дайынчы хайгыылга чораан шериглер кыдат-казак шериглерге таварышкаш, сегиржип алыр таварылгалар тургулаан.
Бир катап моол, тыва кезек шериг дайынчы хайгыылга чорда, дайзыннар оларны бүзээлепкен. Чаза таварааш, ончалажып көөрге, Соян Ондарай туттурган болган. Даартазында хүн хөй шериг келгеш көөрге, Соян Ондарайның туттурганы казак аал көже берген, а тыва шериг оол элээн каш казактарны өлүргеш, боду база өлүрткен чыткан.
Кобду дайынынга киришкеш, чанып келгеннерниң аразында янзы-бүрү дүжүмет дужаал алган кижилер эвээш эвес болган. Чүгле Самагалдайдан безин Хавырыкпай, Сиирең, Баа-Хөө, Санчай болгаш өскелер-даа ындыг аттарны алган. Херектиң ужуру чүл дизе, ол кижилер кандыг-даа дужаал алырда, чүгле дайынга шылгарааны-биле алган. Олар чангылап келгенде кожуун черлеринден бижик баарга, ону безин номчуп билбес болгулаарлар. Чүнү бижээн-дир деп, улус айтырарга, «утказын соонда чугаалап бээр мен» дээш, бижикти аптараже суктуруп каар кижилер оларның аразынга эвээш эвес тургулаан.
Светлана Данзын-оол белеткээн. #Шын