«Шын» 12+

ТӨӨГҮВҮС БОЛГАШ ЧОНУВУС ДУГАЙЫНДА

10 сентября 2021
58

Тыва энциклопедия

Республиканың чеди эртем албан чери болгаш тозан ажыг эртемден “Урянхай – тыва энциклопедияның” ийи дугаар томун тургузары-биле, күжениишкинниг ажылдап турар.

Сагындырып каалы, “Тыва делегей” аттыг республиканың хөй-ниити организацияның бо төлевилели Россия Федерациязының Президент грантызының фондузундан деткимчени алган. Төлевилелдиң удуртукчузу филология эртемнериниң доктору, РЭА академиги, ТР-ниң Национал музейиниң директору Каадыр-оол Бичелдейниң тайылбыры-биле алырга, Россия Федерациязының составынче кирип турар республикавысты, чонувусту төлептиг таныштырып көргүзери эргежок чугула болу бергенин барымдаалааш, Тываның эртемденнери каттыжып алгаш, ажылдаан.

“Урянхай – тыва энциклопедия” төле­вилелдиң база бир кол сорулгазы – Тыва Республиканың болгаш тыва чоннуң ылаптыг төөгүзү, амгы үеде байдалының дугайында чыгган билиглерни эртем ёзузу-биле шыңгыы шилээш, системажыдып тургузары болуп турар.

Алфавит аайы-биле энциклопе­дия­ның ийи томунга – “А”-дан “Я”-га чедир – төөгү, экономика, культура, Тывада амгы үеде социал хамаарылгалар дээш бүгү адырлар дугайында билиглер кирген болур. Кандыг-даа энциклопедияны тургузарда, эгезинде сөс чыындызын хевирлеп тургузар, өскээр чугаалаарга, ол-ла бүгү терминнерге келир үеде энциклопе­диялыг чүүлдер бижииринге эптиг болур. Шак ындыг “Урянхай – тыва энциклопедия” деп сөс чыындызы Тывага 2019 чылда тургустунган. Ону база-ла Президент грантызының фондузундан деткимчеге алган акша-хөреңги-биле кылган. 388 арынныг сөс чыындызынче 12 муң сөс кирген. Номну тургузары-биле докторлар, эртем кандидаттары, дыл эртемнеринден эгелээш, төөгү, экономика, сан болгаш биологияга чедир эки сайгарып шыдаар, бедик дуржулгалыг болгаш республикада билдингир эксперттер редколлегия составынче кирип ажылдаан.

Сөс даңзызының авторларының би­рээ­зи – музей талазы-биле Тывада шин­чилекчи, ТР-ниң Национал музейиниң төөгү болгаш этнографияның методиктиг килдизиниң эргелекчизи, төөгү эртемнериниң кандидады Анна Дыртык-оол. Бо эртемден Тываның байлак төөгүзүнүң дугайында системажыткан билиглерни тодарадып бижиири шагда-ла негеттинип турганын демдеглээн.

Кайы-даа эртем албан чериниң төлээлери боттарының ажыл-агы­йы­ның угланыышкынының аайы-биле ажыл­даан. Музейде ажылдап турар – биологтар,төөгүчүлер, археолог­тар, этнографтар болгаш өске-даа спе­циалистерниң сүмелээни билиг­лерниң хөй кезии сөс даңзызынче киир бижиттинген.

Анна Оюновна музей херээн чору­дарының дугайында билиглерни, терминнерни киирген. Энциклопедияга тыва музейни баштайгы эртем-шинчилел болгаш культура-чырыдыышкынныг албан чери кылдыр көргүзери, ооң төөгүзү, хөгжүлдезиниң дугайында киирери чугула деп, эртемден санап турар. Ынчангаш сөс чыындызынче Тываның эң баштайгы күрүне музейиниң тургустунганы, амгы Национал музей база ооң төөгүзү деп терминнер киир бижиттинген.

Музей тургустунуп турар үеде, бир дугаар ооң директорунга Владимир Петр­ович Ермолаев болгаш өске-даа эртем­деннер ажылдап, музей херээн сайзырадырынга улуг киржилгелиг болган. Оларның чырык адынга тураскаал болгаш өөрүп четтириишкинниң демдээ кылдыр шуптузунуң аттарын сөс чыындызынче киирген. Музейниң фондузундан чыгдынган материалдар сөс чыындызынче киир бижиир чүүлдерге үндезин болган.

База бир хөй материалдар кирген бөлүк тыва эки турачыларга хамааржыр.

– Эгезинде Ада-чурттуң Улуг дайы­нының үезинде Тываның байдалының база Совет Эвилелиниң күш-ажылчыннарынга материалдыг дуза ду­га­йында, 1941 чылдан тура дайын бай­далынче шилчээниниң дугайында бижээн мен. Тывадан Фронтуже 220 тыва эки турачылар аъттанган. Бер­гедешкен чүүлүм, чамдык дайын кир­жик­чилериниң төрүттүнген ай хүнү бол­гаш чок болганының дугайында медээлерниң тодаргай эвес болганы. Түңнелинде, тыва эки турачылар дуга­йында дөмей-ле элээн хөй материалды чыггаш, киирдим. Ол материал аныяк салгалдарга чуртувусту дайзындан хос­ташкан маадырлыг ада-өгбелеривистиң дугайында билип алырынга дузалаар деп бодаар мен.

Ол ышкаш сөс чыындызында тыва интернационалисчи дайынчылар дугайында база медээлер бар. Олар кымнарыл? Каяа шериг албанын эрттирген? Ол-ла бүгүнүң дугайында допчузу-биле сөс даңзызындан, ооң соонда “Урянхай – тыва энциклопедиядан” билип ап болур – деп, Анна Оюновна чугаалаан.

Музей болгаш ооң фондузу – кандыг-даа эртем ажылынче болгаш энциклопедияларже киирер материалдарның шыгжамыры болур. Музейниң специалистери сөс чыындызынче хөй материалдарны киирер дээш кызыткан, ынчалза-даа ийи том турар ужурлуг хемчээлге чагыртыр апарган.

Сөс чыындызында бөлүктер хөй: археология, күрүне болгаш эрге-хоойлу, чурумалдыг уран чүүл, Тываның бурунгу үезинден эгелээш, амгы үеге чедир шинчилекчилери, культура болгаш уран чүүл, литература болгаш өске-даа.

Сөс чыындызы чурт шинчилекчилеринге, студентилерге, өөреникчилерге болгаш Тываның төөгүзүн сонуургап чоруур бүгү кижилерге хереглелдиг болур. Ийи дугаар том биле ”Урянхай – тыва энциклопедияны” Тываның бүгү булуңнарынга – школаларга, көдээ суур­ларда ном саңнарынга, күрүне эрге-чагыргазының албан черлеринге, тус черниң бот-башкарылгаларынга, эртем албан черлеринге халас үлээр. Ол чугула. Бо хүнде болгаш маңаа чугула.

Юлия САТ.

Карина МОНГУШ очулдурган.

#Урянхай_тываэнциклопедия #Президентфондузу #Тываделегей #Тыва #Тува #Тувамедиагрупп #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva

ШЫН Редакция