1941 чылдың июнь 22-де фашистиг Германия дижинге киир чепсегленгеш, оор езу-биле ССРЭ-же халдаан. Ол хүннү совет чон кажыыдалдың болгаш сактыышкынның хүнү кылдыр демдеглеп турар.
Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында хөй-хөй чаштарны, кырганнарны болгаш херээжен чонну фашистер адып-боолап, өлүм лагерьлеринге аштадып, хилинчектеп өлүрген болгай.
ССРЭ-ниң хөй националдыг найыралдыг чону Төрээн чуртунуң хосталгазы, хамаарышпас чоруу дээш, холга чепсекти туткаш, фашистерге удур амы-тынын харамнанмайн, демисежип кирген.
Тываның революстуг Нам Чазаа улус ажыл-агыйларының ажыл чорудулгазын дайынга херек чүүлдер болгаш ачы-дуза чедирер кылдыр эде тургузуп, кызыл коъшту организастап, бодунуң шерииниң арга-шинээн бедидип, бот-камгалалды күштелдирерин кол сорулга кылдыр салган турган.
Дайын үезинде полктуң хайгыылчыларын удуртуп турган И.Т. Кузнецов Тывага келгеш, фашистер дөмей-ле тиилеттирерин чугаалап берип, оларның аштырыышкынга таварышкан черлерин (Ленинградты бүзээлээшкинден хостаанын, Тула чоогунга танкылар дайынынга Кызыл шеригниң тиилээнин) чугаалаарга, өөредип турган солдаттары улам сорук кирип, фашистерни чылча шавар демиселче чоруп турган.1943 чылдың май 20-де фронтуже 11 танкистерни, сентябрь бирде 206 эки турачыларны үдээн. Кызыл хоорайның кудумчуларынга ийи муң ажыг кижи чыглып,хөгжүм чаңгыланып, тиилелгелиг ээп чанып кээрин күзеп, үдеп турган болгай.
31-ги гвардейжи Кара далайның Кубанчы кавалерийжи полкче 206 тыва эки турачылар кирген. Оларның шуптузунга гвардейжи атты тывыскан.Полк командири Е.А.Попов, ылаңгыя херээжен эки турачыларның эрес-кежээ, маадырлыг чоруун магадап чугаалааны төөгүде арткан.Кызыл шеригге дузаламчы үзүктел чок кээп турганын өөрүшкү-биле демдеглээн. Чеди муң аъттарны, 55705 хууда белектерни,348 муң төгерикти тыва чон чоруткан турган.Тывадан кызыл коъш-биле чоруткан акша-төгерикти самолеттар болгаш дайын чепсектери бүдүреринге ажыглаан.
Дайынче эшелонну үдеп чоруп турар хүннерде (1943ч)Тываның ТҮРП ТК-ның секретары С.К.Тока, ат-сураглыг малчыннар О.Ынаажык, Саны-Шири, чогаалчы О.Сагаан-оол, дааранылга комбинадының ажылчыны Парыңмаа болгаш өскелер-даа Барыын фронтунуң командылакчызы маршал Г.К.Жуков-биле ужуражып, ужудукчуларга, чадаг шеригжилерге, танкистерге, генералдарга ТАР-ның орденнерин тывыскан. Г.К.Жуковка С.К.Тока тывыскаш: «Тиилелге дөмей-ле бистии болур!» деп, холун тудуп чугаалаанын 1942 чылдың апрель 22-де «Шын» солунга бижээни төөгүде арткан.
Бо юбилейлиг чылда тыва эки турачылар дугайында номнарны көвүдеди үндүрер боор дээрзинге идегеп, саналдаксаар-дыр мен. Тыва эки турачыларның төөгүзүнде билдинмес арыннар хөй. Эки турачылар дугайында романнарны, тоожуларны, сактыышкыннарны, шинчилел ажылдарын салгалдарывыс номчуур,улаштыр бижиир-даа апаар болгай. Дарыя Намзырайның «Бистер тиилелге дээш, туржуп турган бис, турушкан-даа бис» деп чугаалап турганы сагыш-сеткилимде артып калган.
Бай-Тайга кожууннуң суму бүрүзүнге шеригжиткен ополченнерни белеткеп эгелээн. Удуртулгага ТАР-ның Шериг яамызының айтыышкыны-биле Иргит Седипти соңгаан. Ол тускай өөредилгени чорудуп турган. Бай-Тайгадан мээң билирим-биле, Бай-Тал сумузундан Кызыл шеригге дузаламчы болур кызыл коъшка киржип, Кылын-оол, Чыдын-оол алышкылар 13 аъттарны, Хертек Дилгижек, Иргит Энеш, Бады-Хөө Хертек олар шарыларны, Капшыына, Салчак Авыр-оол идик-хепти, Иргит Баавыл, Капшыына олар хойларны берген. Салчак Севек (Куусаал-оол башкының адазы) чылгызын бүрүнү-биле берген деп, Хөл сумузунуң даргазы Кудурукпай Хертек чугаалаар чүве. Ол бүгү дузаламчы тиилелге-биле эглип келген деп чугаалаары чугула. Тиилелгениң хүнүнде буян чедирген чонувусту чоргаарал-биле адын адап, сактыр ужурлуг бис.
Бараат ДЕЛЕГ-ООЛ.
Бай-Тайга кожуун. Бай-Тал сумузу. #Шын