Тываның улустуң чогаалчызы А.А. Даржай-биле хөй чылдарның дургузунда аралажып, үнчүп-киржип келген болгаш, ооң дугайында хөйнү чугаалап болур мен деп санап чоруур мен. 1980 чылда «Тываның аныяктары» солуннуң чанында «Дамырак» чечен чогаал каттыжыышкынның киржикчизи апарган үелеримден эгелээш (ынчан ону А. Даржай удуртуп турган), Александр Александровичиниң сөөлгү хонуктарынга чедир аравыста харылзаа үзүлбээн. Ал-ла сеткили-биле төрээн дылын хүндүлеп, ыдыкшыдып, өпейлеп, ол дээш сагыш човап, ооң келир үези дээш дүвүреп, кылдынып болгу дег чүүлдерни кылып чораан кижи-ле болгай. Чылдың-на ноябрь 1-де Тыва дылдың хүнүн демдеглеп эрттирип турар апарганывыс база ооң ачызы-дыр.
Мырыңай чоокка чедир тыва дылдың кырында дээр аяс, кылаң, кижи айыылзынар, сестир, коргар хире чүве чок деп бодап чордувус. Ынчалзажок сөөлгү үениң илерээшкиннери байдал ындыг-ла кончуг каалама эвес деп чүвени көргүзүп келди. Ылаңгыя Интернет четкизи амыдыралывысче шөлээ-чөпшээрел чок холгаарлап кирип, янзы-бүрү тематика, утка-шынарлыг форумнар, социал четкилер, сайтылар көстүп келгенде, тыва дылдың бижимел хевириниң ажыглалы үндезини-биле өскерилген. Кара чугаага канчаар адап турарывыс, кулакка канчаар дыңнаанывыс ам хоойлу апарган, тыва дылдың норма-чижектери, литературлуг тыва дыл дугайында билиг уттундурган. Литературлуг тыва дылды чүгле тыва дыл башкылары, дыл эртемденнери, чогаал база тыва дылдыг журналистика-биле холбашканнар нургулайында ажыглап чоруур апарган.
Бир катап А.А. Даржай-биле Улусчу чогаадылга бажыңынга Тыва дылдың хүнүнге тураскааткан эртем-практиктиг конференцияга олурушкан бис. Дыка хөй илеткелдер аразындан бөлүк эртем ажылдакчыларының тыва школаларда өөреникчилерниң ортузунга малдың чүзүнүн тодарадыры-биле чоруткан шинчилелин таныштырган. «Вороной конь» деп сөске Кызылдың бир школазының өөреникчилери «Каарганныг аът» деп тайылбырны бергени Александр Александровичини дыка-ла муңгараткан чүве. Конференция соонда өрээлге шайлап олурувуста, ооң хомудалдан сирилээн холдарында аякта шай чеже-даа чайгылды ийин.
А.А. Даржай Тыва Республиканың Баштыңының чөвүлекчизи тургаш, даргага тыва дылдың, литератураның, тыва дылда үнүп турар массалыг информация чепсектериниң амгы үеде байдалының дугайында чугаалап, ажыктыг, үре-түңнелиг санал-оналдарны киирип келген дээрзин билир мен. Делегейде хүнде-ле элээн каш дылдар чидип турар дээрзин ЮНЕСКО-нуң экспертери тодараткан. Тыва дыл ындыгларның одуруунче кирбезин, улам сайзырап, мандызын дээш А. Даржайның ап чорудуп келген хемчеглериниң, күжениишкиннериниң хилис барбаанының эскиттерин амыдыралдан көрүп чор бис. Бир шагда ооң доосканы Кызылдың башкы институдун ооң ады-биле адааны аңаа өөрүп четтириишкинниң демдээ-дир.
Улуг чогаалчывыс «Тыва дылдың хүнүн каштың хүнүнде, кайы айда эрттирзе экил?» деп, Тываның Чогаалчылар эвилелиниң баштаар чериниң кежигүннеринден сүме айтырып кээп чораан кижи. Оозун бодаарга, айтырыгны республиканың Баштыңы-биле дугуржуп апкан турганы иле.
1930 чылдың июнь 28-те латинчиткен тыва бижиктиң тывылганының хүнү. Төөгүден алырга ындыг. Ону кым чогаатканыл, кымнар ооң чогаадылгазынга киришкенил дээрзин коптарар чүве болза, узун төөгү апаар. Ону билип алыр күзелдиглерге эртемден К.А. Бичелдейниң 2010 чылдың июль 1-де тыва бижиктиң тургустунганындан бээр 80 чыл оюнга тураскааткан «Тыва бижик болгаш Россияның база Төп-Азия девискээриниң бижиктериниң болгаш бижик тураскаалдарының шинчилелдериниң айтырыглары» деп темалыг Бүгү-делегейниң эртем конференциязынга кылганы илеткелин саналдаар-дыр мен. Сонуургап чоруур айтырыгларыңарга долу харыыны оон тып ап болур силер.
“Июнь 28-ти Тыва дылдың хүнү кылза чүл, канчаарга-даа амгы үеде кандыг-даа дыл бижик чокта чаңгыс-даа хүн чурттап шыдавас-ла болгай” дижип турганнар база бар. Кандыг-бир чылдагаан-биле ук саналдан ойталап каапкан хире чүве. Ооң соонда айларны, хүннерни база дес-дараалаштыр коптарган бис. Ниити-российжи байырлалдарны капсырлашты алырга, тыва ниитилелдиң боттуң национал байырлалдары база эңдерик боор чүве-дир. Черле хос хүн орта тывылбас. Ооң кадында хой оолдаашкыны, часкы тарылга, сиген-ширбиил белеткели, дүжүт ажаалдазы дээр ажылдар база бар, амыдырал чүгле байырлалдар-биле бүтпээн болдур ийин. Ам кээп бодап олурарымга, ноябрь айның эгези эң-не шөлээни, тамчыктыы ол хире болган боор. Улуг чогаалчывыстың төрүттүнген хүнү 1944 чылдың ноябрь 3, ооң соонда ноябрь байырлалдарын база уткан ажыывыс чок.
Бо хүннерде ук айтырыгга бурунгаар шимчээшкиннер болур дээн идегелим чоорту хөмүрээрип кел чыдыр. “Ынанганының бажын ыт чизин” деп чүве бо эвес бе? Тыва дылдың дугайында чүгле ноябрь 1-де сактып кээр, каш санныг кижилер дүвүреп чоруур боор чүве-дир. Маңаа филология эртемнериниң доктору Мира Викторовна Бавуу-Сүрүңнүң көдүрүп турар ажаанзыралы дыка чөптүг, харалаан, ону дыңнаар, аңаа хамаарыштыр чогуур шиитпирни үндүрүп болгу дег албан-дужаалдыг улустуң эвээжи хомуданчыг. М.В. Бавуу-Сүрүңнүң «Тыва дыл амгы өөредилге делгеминде” деп илеткелиниң видеобижидилгезин Россияның эртемнер академиязының Дылдар шинчилээр институдунуң (Институт языкознания) сайтызындан көрүп, дыңнап болур.
Ынчап чадажып турувуста, арткан тывалар холуп-бүдүп чугаалашпышаан, ада-ие ажы-төлүнүң чүнү чугаалаанын билбес апарган. Оларның аразынга хелемечи херек апарган хире – аныяктарның кудумчу дылын арыг тыва дылче очулдуруп бээр. Байдал ол хире нарыыдап олурар. Безин чадаарда албан черлериниң “изиг шугумунда” чон-биле харылзаа тудуп олурар тускай кижилер тайылбырын орустап, тывалап “хайнактаар” апарган.
Тыва дыл – орус дыл-биле катай күрүне дылы болгай. ТР-ниң Үндезин хоойлузунда безин ынча деп айтып каан. Ындыг турбуже, дылывыска хамаарылгавыс баксыраан, ооң сөс курлавыры ядараан, бөдүүнчээн. Профессор Шулуу Саттың дыңнап мага ханмас тыва дылывыс чоорту чидип бар чыдыр, эш-өөр. Канчаар бис, чүнү кылзывысса экил?
Артур ХЕРТЕК.