Тыва Республиканың Национал школа хөгжүдер институдунуң директору болгаш тыва дыл инспектору Сайзана Товуунуң удуртулгазы-биле массалыг информация чепсектеринде тыва дылда ажылдап чоруур журналистерниң болгаш Тываның ном үндүрер чериниң база Культура яамызының төлээлериниң киржилгези-биле улуг хурал болган. Аңаа амгы үеде тыва дылдың байдалының дугайында элээн шыңгыы чугааны кылган.
Сөөлгү ийи чылдар дургузунда Национал школа хөгжүдер институттуң кылып чоруткан ажылдарының талазы-биле кыска илеткелди Сайзана Товуу кылган. 2019 чылдан эгелээш, 2-7 харлыг чаштарга «Тыва дыл – бичии чаштарга» деп программаны ажылдап кылган түңнелинде, амгы үеде 17 муң ажыг чаштар уруглар садтарында тыва дылды өөренип турар.
Ооң иштинде 31 уруглар албан черлеринде орус дылдыг тыва уругларга болгаш тыва дылдыг уругларга деп ийи аңгы программаны ажылдап кылган. Тыва дыл башкыларынга эртем-методиктиг дузаламчы кылдыр тускай кейсти парлап үндүрген.
Ол дээрге 30 тыва чогаалчының чуруун көргүскен, оларның допчу-намдарындан кыска медээни бижээн 122 таблицалар-дыр. Ооң-биле чергелештир «Институт развития родных языков» деп федералдыг өөредилге чериниң дузазы-биле 1-6 класстарның өөреникчилеринге көрдүнген 6 өөредилге программаларын ажылдап кылгаш, федералдыг даңзыже киирген.
Ындыг-даа болза 5-11 класстарның тыва дыл болгаш чогаал номнары чедишпес, эрги номнар-биле өөренип турган. Айтырыгны Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг база эки билир болгаш, 32 муң тыва дыл номнарын парлап үндүрер талазы-биле даалганы берген.
Тыва дыл болгаш чогаал башкылаар талазы-биле республиканың школаларында башкылаашкынның шактарын көвүдеткен. 60 муң ажыг уруглар тыва дылды өөренип эгелээн.
21 школада сан (математика) болгаш долгандыр турар хүрээлел деп кичээлдерни тыва дылда өөредип турар. Ооң-биле чергелештир 8000 ажылчын кыдырааштарны парлап үндүрген. Бо бүгү ап чоруткан хемчеглерниң түңнелинде школаларда колдуу орустаар турган тыва оолдар, уруглар төрээн дылында чугааланы берген деп башкылар улуг өөрүшкү-биле чугаалап турарын база Сайзана Товуу дыңнаткан.
Боттарының ажылын эртемденнер болур-чогууру-биле кылып чорудуп турары эки-ле ыйнаан. Ынчалза-даа массалыг информация чепсектеринде байдал кандыгыл дээрзи база тыва дыл инспекторун сонуургаткан болгаш журналистер-биле ажык чугааны кылган.
Хөй айтырыглар колдуунда республикада ниитилел-политиктиг болгаш хоочун солуннарның бирээзи «Шынга» онаашканы билдингир. Редакцияның штадында каш кижи ажылдап турарыл, солуннуң тиражы чежел, ол хамаанчок солунда бижип турар (статья) чүүлдерниң дылын бөдүүнчүдеринге чедир чамдык номчукчуларның киирип турар санал-оналын база сайгарып чугаалашкан.
Солунну номчуп турар, чагыдып ап турар улустуң саны эвээш. Бо хүннерде ук сан-түң 3500 деп харыылаарга безин эпчок болгу дег. Ынчалза-даа… ам канчаар, байдалды шыны-биле чугаалаар апаар. Мээң-биле кады солунда ажылдап турар коллегам Мерген Анай-оол 2021 чылдың ноябрь 24-те «Тыва дыл, тыва парлалга дугайында» деп чүүлдү парлап үндүрдү. Оон ушта бижилгени ол эрткен хуралга база чижек кылдыр киирдим. Маңаа база айтып каар болза, черле артык эвес боор… «Ынчаарга тывалаар тыва даргалар тыва солуннар номчувас, орус дылдыг болгаш тывалап билбес даргалар ол солуннарда чүү бижип турарын шуут билбес, сонуургавас чүве болза, мен мында «Шын» солунда чүнү канчап олурар кижи мен. Ол дугайында дүвүрелимни тыва дыл инспектору Сайзана Товууга илеткээн мен».
Мен база бир чаңгыс чижекти маңаа киирип көрейн. Мээң база-ла кады ажылдап турар коллегам, республиканың мурнуу чүгүнде бир кожуунга чеде бергеш, чагырга даргазындан «Шын» солунну чагыдып алган силер бе, ону чыып турар көктешки бар бе деп айтырарга, херекке-даа албайн:
– Чок! – деп кыска харыы бээрге, ам чүү дээр боор. Барып-барып көдээ черде чонну удуртуп-баштап, эрге-чагырга тудуп олурар кижи тыва дылда солун номчуваска, ам канчаарыл? Ынчангаш «Шын» солуннуң чагыдылгазы шаандагы үелерде ышкаш, дора дизе 5-8 муң, а эң эки үелерде 15-тен 25 муң чедип турганы чүгле эки, чаагай сактыышкыннар болуп арткан.
Өске бир кол айтырыг – очулга. Мурнуку чылдарда «Шын» солунга Тыва Республиканың Чазаандан, Дээди Хуралдан-даа келген доктаалдар, чарлыктар болгаш хоойлуларны тыва дылга очулдургаш чорудуп турган. Бо хүннерде шупту орус дылда доктаал-саавырларны удур очулдуруп турар. Аңаа бир, ийи очулдурукчу кайыын күш чедер. Улуг-даа, биче-даа хемчээлдиг хоойлулар, чарлыктарны очулдуруп турар үеде, солун чыскаап турар операторлар алдын өртектиг хөй үе-шакты чидирип турар. А чамдык таварылгаларда хөй хемчээлдиг доктаал-саавырларны дүрген очулдурарынга хоочун арга-дуржулгалыг журналистер Шаңгыр-оол Суваң болгаш Светлана Салчак-даа дузалажып турду.
А эрткен чүс чылдың 90 чылдарның эгези, ортаа үезинде Дээди Хуралга очулдурукчулар бөлүүн Седен-Кудурукпаевич Хертек баштаан орус, тыва дылдарны арыг билир очулдурукчулар кылып турган – деп, база-ла мээң коллегам Мерген Анай-оол бижээнин база катап сагындырайн…
Бир эвес Тываның Чазаанга, Дээди Хуралга доктаал-саавырларны очулдурар шыырак специалистер ажылдаар чүве болза, очулдуруп каан хоойлу-дүрүмнүң утка-шынары-даа чонга чедингир, билдингир болуру чугаажок.
Хуралче чалаткан аалчыларның бирээзи, Тыва Республиканың Культура яамызының төлээзи Виталий Петров база сөс алгаш, келир үеде бистиң салгалдарывыс болур чаш ажы-төлүвүстү канчап тывалап өөредип алырының дугайында эң чугула айтырыгны көдүрдү.
Амгы үеде тыва чаштар шупту телевизор, смартфондан мультфильмнерни көрүп өзүп олурар. Ынчангаш садик, школа кирерде-ле, орустаар кижилер апаар. Моон алгаш көөрге, бистиң кол сорулгавыс телефон болгаш телевизор-биле демисежип, аңаа тускай программаларны киирип, тыва дылдыг анимация, мультфильмнерни очулдурары чугула деп, ол санап турар.
Тываның ном үндүрер чериниң даргазы, Тываның улустуң чогаалчызы Николай Куулар аңаа чөпшээрешпеди. Ооң бодалы-биле алырга, очулга эвес, а чаңгыс аай тыва дылдыг мультфильмнерни тырттырып, ол дээш ажылдаары ажыктыг болгу дег. Ынчалза-даа орус дылда мультфильмнерниң авторларының чөпшээрели-биле тыва дылче очулдурар талазы-биле тускай грантыларны ойнап ап болур аргалар база бар болуп турарын Тыва Республиканың чурагайлыг хөгжүлде сайыдының оралакчызы Идегел Тумат дыңнаткан.
Амгы үеде компьютер технологияларының сайзыралынга хамаарышкан терминнерни очулдуруп болур, электроннуг словарь дугайында «Тыва» КТРК-ның телевидение болгаш радиода информастыг программалар албанының начальниги Назым Доржу чидиг айтырыгны салган. Интернет четкилеринде, Али Күжүгеттиң тургузуп кааны орус-тыва сөстүк (словарьдан) аңгыда, Тыва Республиканың Чазааның чанында терминнер комиссиязының ажылы орта билдинмес дээрзин база хуралга демдеглээн.
Оон аңгыда, «Тува 24» телеканалга тыва дылдыг дамчыдылгаларны көргүзүп болур лицензия, чөпшээрел, «Тыва» КТРК-ның тыва дылда дамчыдылгаларының үе-шагын көвүдедир талазы-биле айтырыгларны база хуралдың киржикчилери чугаалашкан соонда, хуралдың түңнелдерин үндүрген.
Бирээде, бо чылын 50 харлап турар Тыва Республиканың Чазааның чанында терминнер комиссиязының составын чаартыр, ажылын эде көөр, Тываның Чазаанга база Дээди Хуралга ажылдаар очулдурукчулар даңзызын тургузар, тыва анимация, мультфильмнерни тырттырып эгелээр, орус дылдыг мультфильмнерни очулдурар талазы-биле хемчеглерни Тыва Республиканың Культура яамызынга база «Тыва» КТРК-га дагзыр, келир чылын 80 харлаар Тываның Чогаалчылар эвилелиниң юридиктиг эрге-байдалын бо чылдың төнчүзүнге чедир шиитпирлээр, оларга ажылдаарынга таарымчалыг оран-саваны тып бээринге дузалажыр, ол ышкаш «Тываның аныяктары» болгаш «Сылдысчыгаш» солуннарны тыва дылга парлап эгелээриниң дугайында шиитпирни бо эрткен хуралдың түңнелинде үндүрген.
Тыва Республиканың Национал школа хөгжүдер институдунуң директору болгаш тыва дыл инспектору Сайзана Товуунуң дыңнатканы-биле алырга, тыва дылды хөгжүдер талазы-биле салдынган сорулгалар мооң-биле кызыгаарланмас. Хөй-ниитижи идепкейлиг кижилер-биле ужуражылгалар ам-даа уламчылаар. Радио, телевидение болгаш парлалгада тыва дылда дамчыдылгалар эрттирип, солуннарда тыва дылда материалдар бижип чоруур журналистер-биле ужуражыр мурнуу чарыында, Тыва Республиканың юстиция сайыды Евгений Мельников болгаш Тыва Республиканың культура сайыды Виктор Чигжит-биле база ужуражылгаларны эрттирген. Аңаа база тыва дылдың бурунгаар сайзыралынга хамаарышкан чугула айтырыгларны чугаалашкан.
Мерген Ондар.