Төөгү билбес төөрээр
Моол дылдыг аймактар VI – IX вектерде амгы Моолдуң девискээринге эвес, Ыраккы Чөөн чүкке, Аргунь хем болгаш Онон хемниң унунга, Маньчжурияның соңгу талазы ынчаар чурттап чорааннар. Олар колдуунда аңнап база балыктап амыдырап турганнар.
Төп Азияга (амгы Моолдуң девискээринге) XI – X вектерге чедир түкү, тюргеш, карлук, огуз, эрте-бурунгу кыргыстар, азылар,чикилер, дуболар, кипчактар дээш түрк дылдыг өске-даа аймактар чурттап чорааннар. Бо девискээрже моол дылдыг аймактар база көжүп киргеш, түрк дылдыг аймактарны чоорту оон үндүр кызып үндүрген болдур ийин.
Моол дылдыг киданнар V вектен тура, Маньчжурияның девискээринге элээн күштүг аймактар апарганнар. Киданнар эки организастаттынган күштүг шеригни тургускаш, кыдат Тан империя-биле идепкейлиг чаалажып турганнар. Олар боттарының Ляо күрүнезин (916 – 1125) тургузуп ап шыдааннар. Киданнар боттарының 1460 үжүктерлиг бижиин чогаадып, ону ажыглалга киирген. Төп Азияның төөгүзүнге боттарының балалбас изин киданнар арттырганнар.
XII вектиң бирги чартыында янзы-бүрү моол аймактар боттарының күрүнезин тургускан. Бо күрүне төөгүже Хамаг Моол деп аттыг кирген. Ол күрүнениң баштайгы чагырыкчызы Хайду хаан, а ооң уйнуу Хабул хаан шерии-биле кожазы Цинь империязының кызыгаарлашкак кожууннарын тиилеп шыдаар күчү-күштүг апарган.
IX – XII вектерде эң хөй кижи санныг аймактар хамаг-моолдар, кэрэиттер, мэркиттер, найманнар, татарлар болгаш өске-даа аймактарның аразынга чер девискээри, делгем одар-белчиирлер дээш дайыннар үргүлчү чоруп турган. Ол дайыннарны күштүг, хөй шериглиг аймактарның хааннары баштап турган. Оларның аразындан Тэмучин (1155 – 1227) деп аттыг хаан тиилеп үнүп келген. Тэмучинниң шериглери көвүдеп, күштелип кээрге, 1202 чылда чөөн чүкте татарларны, 1203 чылда кереиттерни, а 1204 чылда барыын чүкте найманнарны чагырып алган. Шак ынчаар күштүг улуг Моол күрүнениң таваа салдынган. 1206 чылда моол аймактарның хааннарының болгаш ызыгууртаннарының курултайынга (улуг хуралынга, шуулганынга) Тэмучинни бүгү моол аймактарның хааны кылдыр чарлааш, Чиңгис-Хаан деп атты тывыскан.
Ооң чагыргазының адаанче кирген аймактарны ийи аңгы чалгыннар кылдыр үскен: оң талакы чалгын (барын-гар), солагай талакы чалгын (дзун-гар). Чалгыннар түмен, муң, чүс, он санныг шериглерден тургустунган. Түмен – он бир муң шериг, муң – бир муң шериг, чүс – чүс шериг, он – он шериг. Чиңгис-Хаанның бодунуң хууда камгалал шериин база тургускан. Ол дээрге Чиңгис-Хаанга эң шынчы, эң эрес-дидим он муң шериг.
Чиңгис-Хаан эжелекчи дайыннарны эгелеп, өске күрүнелерниң девискээрин эжелеп ап, ол үеде делегейде эң улуг күрүнени тургузуп, моолдарны делегей ареназынче үндүрген.
Бодунуң үезиниң эң улуг шериг баштыңы, күрүне ажылдакчызы чораан Чиңгис-Хаанның мифологтуг овур-хевири тыва тоолчургу чугааларда артып каан. Кезер-Чиңгис хаан дугайында тываларның тоолчургу чугааларында Чиңгис-Хаанның овур-хевири төвүт-моол тоолчургу чугааның маадыры Гэсерниң овур-хевири-биле дөмейзимээр.
Чиңгис-Хаанның төөгүлүг овур-хевирин чаңгыс аай үнелээри болдунмас боору чугаажок. Ооң чорудуп турган дайыннары хөй чоннарга багай салдарлыг, оларга түрегделди, ажыг-шүжүгнү таварыштырганы чугаажок.
Саян-Таңды девискээринге база дүшкүүрлүг болган. 1217 чылда дайынчы тура-соруктуг тумат аймактар Чиңгис-Хаанның шериинге удур тура халышкаш, Хорчи баштаан моол шериглерни чылча шапкан.Туматтарны базары-биле Борохул ноян баштаан хөй санныг моол шеригни Чиңгис-Хаан чоруткан. Борохул баштаан шериглерни база туматтар чылча шапкаш, ооң бодун өлүрген. Хорадаан Чиңгис-Хаан Дорба Докшин баштаан шериглерни чорударга, олар тайга-даскылда ыяш-дашты балды, хүүрек, хирээ-биле аштап чорааш, тиилелгезинден серемчилел чок апарган туматтарның кырынче хенертен халдааш, оларны чылча шапкан. Туматтарның чүс өг-бүлелерин Борохул ноянның аймаанга кулдар кылдыр берипкен. Дыка хөй туматтарны кырып өлүрген.
Саян-Алтайның тыва, кыргыс дээш өске-даа аймактары Чиңгис-Хаанга аштырып, эрге-чагыргазының адаанга кирип, ооң эжелекчи дайыннарынга албадал-биле киржир ужурга таварышканнар.
Төөгүнүң ынчангы моол үе-чадазы Тывага эки чүүл бербээн. Социал-экономиктиг, культурлуг хөгжүлдези оранчок хожудаан.
Валерий Кара-оол,
Тываның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, күш-ажылдың хоочуну. #Шын