Март 13 — Россияныӊ геодезист болгаш картограф мергежилдиг ажылдакчыларыныӊ профессионал байырлалы.
Чер бөмбүрзек-биле тудуш харылзаалыг геодезия деп тускай эртем дугайында «Объективте – геодезия» деп фото-делгелгени Тываныӊ А.Пушкин аттыг Национал библиотеказы бараалгадып белеткээн.
Онзагай делгелгениӊ ажыдыышкынынче Тывада Росреестр эргелелиниӊ ажылдакчыларын чалаан. Аалчылар хол куруг келбээн болду. Кара-көк хилиӊ-торгу-биле даштап каан, алдан арынныг улуг альбомну көргүскеш:
– Республиканыӊ чер-биле харылзаалыг ажыл-агыйын допчулап көргүскен ховар төөгүлүг фото-альбомну ажылывыстыӊ архивинден тып алдывыс. ТАР-ныӊ, Ада-чурттуӊ Улуг дайыныныӊ үезинде Кызыл коштуӊ төөгүзүн, Совет Тывага хөгжүп сайзыраан колхоз, совхозтарныӊ мал, чер ажыл-агыйыныӊ бүгү сайзырал хөгжүлдезин чуруктардан көрүп болур – деп, эргелелдиӊ удуртукчузунуӊ оралакчызы Долаана Артына тайылбырлаан.
ЧЕР ОТРЯДЫ ДЕП ЧҮЛ?
Республиканыӊ геодезия болгаш картография төөгүзүн Тывада Росреестр эргелелиниң удуртукчузунуӊ оралакчызы Людмила Седен тодаргай чугаалап берген.
1940 чылдар үезинде ТАР-ныӊ чамдык сумуларынга Тожземнер – малчыннарныӊ болгаш тараачыннарныӊ кады демниг эштежилгези турган.
1948 чылда бүгү Тыва автономнуг обласка колхозтар тургузуп эгелээн. Колхоз төвү турар черни, тараа шөлдерин, суггарылга бугаларын, одар-белчиирни, аргыжар оруктарның кызыгаарын аӊгылап шыярынга топограф-землеустроительдер херек апарган. Ол үеде Кызылдыӊ техникумунга «Землеустройство» салбырынга өөренип турган 60 ажыг сургуулдарны «Чер отряды» деп адааш, колхоз төвүнүӊ турар черин шилип, кызыгаарын шыйып, кода-хоорай планын тургузар улуг үүлеге хаара тудар деп шиитпирлээн.
Сургуул бүрүзүнге аът-хөл бергеш, барып чедер сумузун айтып, колхозтуӊ тускай комиссиязы-биле кады ажылдаарын дагзып каан.
Баштайгы тыва землемерлерниӊ бирээзи – Ооржак Хертекович Бады. Ол чер отрядыныӊ кежигүнү болуп, Барыын-Хемчикке ажылдаан. «Чаа колхоз төвү тургузар деп баарга-ла, мурнай бисти чорудар турган. Чайын – аът-хөл, кыжын – хаак берип каар чүве. Бир аалдан бир аалга чедир, чылыг үеде аъттыг чоруп, кышкы үеде хаактап чорааш, чедер черивиске чедип, ажылдап турдувус» – деп сактып чугаалаан.
Барыын-Хемчик кожууннуӊ шупту колхозтарыныӊ төвүн, тудугларын, оруктарын, Барлыктыӊ суггарылга системазыныӊ турар черин ол шилип тодараткан. Тыва землемер Ооржак Хертекович бо бүгү бүдүрүкчүлүг ажыл-херээн Төрээн черимниӊ мурнунга бараан болуп, хөгжүлде-сайзыралга киирген үлүг-хуум-дур деп биче сеткилдии-биле төөгүп берген.
САЙЗАНАК-ТУДУГЛАР
Колхоз бүрүзүнүӊ девискээрин шыйгаш, ооӊ төвүнүӊ турар черин шилип айтып бээрге-ле, тудугну дарый тудуп турган. Оран-бажыӊ тургузар дээш, өреге бүрүзүнге чудуктарны хуваап каар. Шыырак күш-шыдалдыг эр улус демнежип алгаш, тайгадан чудуктарны төрепчилеп алгаш, бадырып эккелгеш, хүлээдип бээр.
Колхоз төвүнге баштайгы тудуг кварталы дээрге контора, школа, эмнелге, бажыӊнар болур. Тараа уургайы, ферма, гараж, чунар-бажыӊ дээш өске-даа тудугларныӊ турар чериниӊ планын база чер отряды кылып турган. Ынчангаш олар республиканыӊ баштайгы землемерлери болур.
Беш чылдыӊ «сайзанак-тудуглар» планы-биле ээн хову черлерге тыптып келгилээн колхоз төптери амгы үеде-даа бар.
Чер отрядыныӊ 74 чыл бурунгаар кылган күш-ажылыныӊ изи ынчаар мөӊгежип, чоннуӊ амыдырап-чурттап, ажы-төлүн азырап чоруур өскен-төрээн хоорайлары, суурлары апарган.
АМГЫ ҮЕНИҢ ЧЕР ИНЖЕНЕРЛЕРИ
Инженер-землеустройщик, инженер-геодезист, кадастр инженери деп мергежилдерниӊ тус-тузунда тайылбырлап бээрин республикада улуг арга-дуржулгалыг специалист Людмила Седенден диледивис. Ол боду инженер-землеустроитель эртемниг.
– Землеустроитель — чер кырында эӊ-не бурунгу мергежилдерниӊ бирээзи. Ону шаанда «землемер» деп адап турган. Чүс-чүс чылдар иштинде хову шөлдерниӊ узунун, дооразын циркуль ышкаш ийи ыяш мерге-биле хемчээп чораан.
Землеустроительдиң ажылы чүгле чер хемчээри-биле кызыгаарланмаан. Хуу бажыӊнарны, хөй-ниити черлерин, үлетпүр бүдүрүлгелериниӊ тудугларынга, арат-фермерлерге черни аӊгылап бээри база ооӊ ажылы болур. Үлеп хуваар черниӊ девискээрин, кызыгаарын тодарадып шыярындан аӊгыда, шак ол черни чедимчелиг ажыглап турарын хайгаараар.
Чер участогун хуужудуп, азы арендалап алган кижиниӊ ону хоойлуга дүүштүр шын ажыглап-ажыглавайн турарын база землеустроитель хынаар.
Геодезист деп сөс биске грек дылдан дамчып келгеш, бистиӊ амыдыралывыста, дыл-домаавыста быжыга берген. Геодезистиӊ үндүрген түӊнели чок болза, амгы үеде тудугларныӊ каяа тударын-даа илередири берге. Турум быжыг тудуглар кылыр черни инженер-геодезия аргалары-биле тыпкаш, планын, төлевилелин, профилин кылыр. Черниӊ казымал байлаан, төөгүлүг базырыктарын, аржаан сугларын шинчилээр ажылдарга геодезистер кады барып турар.
Кадастр инженери деп мергежил чоокта чаа, 2011 чылда, тыптып келген. Черлерниӊ межевание – кызыгаарын шыяр, шимчевес өнчүнүӊ – бажыӊ-балгаттыӊ, гаражтыӊ өртек-үнезин тургузар специалист-тир. Ооӊ мурнунда ол ажылды землеустроительдер-даа, оценщиктер, геодезистер кылып турган.
Межевание дээрге "между" – аразында деп орус сөстен укталган термин болур. Чер участогун хемчээгеш, межевой план тургузар. Аӊаа девискээрниӊ шөлү, турар чери, чөпшээрели, черниӊ категориязы, кадастр өртээ, тодаргай кызыгаары, ол чер участоктуӊ дугайында медээлер турар.
МУРНАДЫ ШИИТПИРЛЭЭР АЖЫЛДАР
– Хүндүлүг, Людмила Михайловна, республиканыӊ чаагай чоруу дээш, геодезия болгаш картография талазы-биле амгы үеде кол кылыр ужурлуг ажылдары кандыг ирги?
– Чурагайлыг хөгжүлде – күрүнениӊ кол сорулгазы болганда, бир дугаарында, топографтыг карталарны чурагайлыг хевирже шилчидери, ону чаартыры болур. Күрүнениӊ чурагайжыткан топография карталарын улус ажыглаар кылдыр тургузары. Хоорайларныӊ навигация планын, навигация картазын база чурагайжыдары.
Ийиде, Тыва Республика биле ооӊ кожа регионнарныӊ, шупту кожууннарныӊ, суурларныӊ кызыгаарлыг участоктарын Күрүнениӊ шимчевес өнчү даӊзызынче киирер ажылды организастаар ужурлуг бис.
Үште, республиканыӊ девискээринге комплекстиг кадастр ажылдарын кылыры.
Дөрт дугаарында, күрүнениӊ геодезия пунктуларынга тускай камгалал тургузары. Ол пунктулар черниӊ хевирин, довурак-доозунунда, хая-дашта бүдүмелдерин, черниӊ тыртыжыышкынын, бедик-чавызын хынааш, тускай медээлерни чыып турар. Ол күрүнеге херектиг медээлер-дир. Ынчангаш ол пунктуларны камнаар ужурлуг бис.
МЕРГЕЖИЛДИӉ НЕГЕЛДЕЗИ
Тывада Россреестр эргелелиниӊ геодезист-инженери Каӊ-Демир Куулардан мергежилдиӊ негелделериниӊ дугайында сонуургап айтырдывыс. Ук организацияда ол кара чаӊгыс специалист болду.
– Шинчээчи – аналитик, ырадыр делгем көрүүшкүннүг, хемчээр дериг-херекселдер-биле ажылдаар күзелдиг, быжыг кадыкшылдыг болуру геодезист мергежилдиӊ кол негелдези-дир. Чүге дизе чоннуӊ чурттаар оран-савазыныӊ, үлетпүр тудугларын, көвүрүглер, орук тудугларыныӊ турар черин тодарадырда, топография, картография ажылдарын кылырда, тудугларныӊ үрелип-үрелбейн турарын хайгаараарда, чүгле дериг-херексел-биле ажылдаар апаар. GHSS-приёмник, электроннуг тахеометр, нивелир, лазерлиг сканер, квадрокоптерлер болгаш тускай программаларныӊ шуптузун ажыглаар.
КАДРЛАР ЧЕДИШПЕЙН ТУРАР
– Силерниӊ бодалыӊар-биле, геодезия талазы-биле бистиӊ республикага ам чүнү кылыр болза экил, Каӊ-Демир Чечен-оолович?
– Амгы үеде ол чугула айтырыг-дыр. Бистиӊ республикавыста геодезистерниӊ санын көвүдедир болза эки. Практикадан алгаш көөрге, специалистер чедишпес болганындан чамдык компаниялар геодезияныӊ дериг-херекселдерин ажыглап билир кылдыр аӊаа чоок мергежилдиг улусту өөредир ужурга таваржып турар. «Кнопочник-геодезистер» оон үнер. Олар эвээш акша-шалыӊ-биле компанияларныӊ чагыгларын кылыр. Геодезия талазы-биле эреӊгей чоруктар ынчаар тыптып келир – деп, специалист тайылбырлаан.
КАЯА ӨӨРЕНИРИЛ?
Келир үениӊ кадрларын школачы үезинден тура белеткээр ужурлуг дээрзин специалистер сагыш човап чугаалаан. Геодезист болгаш картограф мергежилге өөренир дизе, география, геометрия, черчение, математика, химия, физика, биология, информатика болгаш астрономия эртемнерин ханы билир ужурлуг. Ынчалза-даа дээди эртемниӊ өөредилге черлеринге (ЕГЭ) орус дыл, математика, физика шылгалдаларыныӊ түӊнели-биле дужаап кирип ап болур.
Россияда геодезияныӊ ийи университеди бар: Москваныӊ күрүнениӊ геодезия болгаш картография университеди. Сибирьниӊ күрүнениӊ геосистема болгаш технологиялар университеди. Оон аӊгыда, архитектура-тудуг, орук, даг-тывыштыг, чер, агрария адырыныӊ дээди өөредилге черлеринде ындыг салбырлар турар. Университеттерниӊ чанында техникумнарда ол мергежилди өөредип турар.
КАДАК АЗЫП БОЛБАС
Республикада геодезия ажылыныӊ база бир улуг бергедээшкини кижилерниӊ чазыглары болду. Тайга-сыннар бажында геодезияныӊ триангуляция пунктуларын чүгле карта тургузар дээш кылып каан. Улус ону оваа ышкаш чүдүлге-сүзүк объектизи деп бодааш, аӊаа кадактар азып турар. Ындыг «каасталгалыг» пунктуларга баргаш, спутниктен хайгаарал ажылы кылырга, хөй үе негеттинер, тахеометр тургускаш көөрге, долгандыр чүү-даа көзүлбес болур. Тодаргай шын медээ чыыры болдунмайн баар дээрзин тайылбырлаан.
Моон соӊгаар ындыг пунктуларга кадактар, чаламалар аспазын Тывада Росреестр эргелелиниӊ специалистери шупту геодезистер, картографтар, топографтар, маркшейдер болгаш землеустроительдерниӊ өмүнээзинден дилеп турарлар.
ААС-КЕЖИКТИӉ ОРУУН АЙТЫР БОЛЗУН
Ховар болгаш аажок херек специалистер профессионал байырлалында эш-өөрүнге байырын чедирген.
«Геодезистиӊ, картографтыӊ баш бурунгаар шын тыпкан чери, шын санаашкынындан чүгле тудуг объектилериниӊ стратегия талазы-биле үр үеде ажыглаттынары эвес, а кижилерниӊ кадыкшылы, амы-тыны база хамааржыр болгай. Ынчангаш эртем-мергежилиниӊ талазы-биле улуг чедиишкиннерлиг болуруӊарны йөрээп тур бис. Силерниң кылып берген картаӊар-биле улус-чон аас-кежиктиӊ оруун тып алыр болзун!».
Тываныӊ хөгжүлде сайзыралынга боттарыныӊ мергежили-биле улуг үлүг-хуузун киирип чоруур специалистерге «Шын» солуннуӊ редакциязы байыр чедирбишаан, ажыл-амыдыралынга ак орукту йөрээп тур.