“Шынның” аалчызы, аян чорукчу, Альберт Николаевич Узун-оол.
Улуг-Хем кожууннуң төлээзи болуп турар мен. «Шын» солунда аалдап келгенивис ужуру болза, 2018 чылда Моол күрүнениң девискээринче аян-чорук кылганывысты таныштырып, чонувуска сонуургадыр дээш келгеним бо. Улуг-Хем кожуунда “Даг туризм” клувунуң удуртукчузу мен. Клуб тургустунгандан бээр 5 чыл болуп турар. Кол сонуургалывыс - дагларже, бедиктерже үнери. 2018 чылда Моолче чадаг-тергелиг киргенивис дээрге, бистиң бир идепкейжи эживис Артур Монгуш мындыг санал киирген, бир чыл бурунгаар-ла чадаг-тергелиг аян-чорук кылырын сүмелээн турган. Ону сонуургап, планче киирип алгаш турган бис. Бир чыл эрткенде күзеливис боттанган. Ол чыл биске дыка-ла дүшкүүрлүг, хөй аян-чоруктуг болган. Бир дугаар чоруувус: чазын Мөңгүн-Тайгаже үнген бис. Оон келгеш-ле, чадаг аян-чорукту күүседир деп бодап алган бис. Мөңгүн-Тайганың бедиинге бо оолдар-биле чедиишкинниг четкен мен. Альпинизм федерациязының киржикчилери база болуп турар бис. 2018 чылда Эльбрус даанче үнер аныяктар аразынга база турган мен. Оон эгелээш белеткенип турдум. Ынчан болза, Эльбрусче Тывадан беш кижи чорупкан бис. “Бүгү-россияның Эльбрусиадазы” деп хемчег болуп турган. Мөңгүн-Тайгадан 2, Улуг-Хемден мен, Кызылдан 2 төлээ чораан бис. Бир неделя болганда Моолче чадаг-тергелиг чорупкан бис. Ынчан июль төнчүзү турган. Улуг белеткел-даа турбаан. Чоруур күзелдиг улус база ынча дүрген тывылбаан. Артур Алексеевич-биле чорупкан бис. Планнап турганывыс-биле Шагаан-Арыгдан тура тергелиг чоруптар деп турган бис. Ажылдаар үе база чоокшулап олурар боорга, Хандагайтыга чедиртип алгаш, оон ыңай чадаг тергелиг кызыгаарны эрткен бис. Каайлы черинге чеде бээривиске кызыгааржылар аажок сонуургаан. Боршоодан тура чаъска чагдырып четтивис. Ам канчаар сорулганы салган соонда чогудар апаар дээш, оруувусту уламчылапкан бис. Улаангомда спортзал эргелекчизи тывалаар моол эживис бар. Аңаа барып хонуп алдывыс.
– Боршоо биле Улаангомга чедир каш шак чордуңар?
– Ол аразы 120-200 км. 100 км ортумак 10 шак эртиптер. Улаангомга чаңгыс хүн иштинде чедер. Эживистиң аалынга барып дыштанып алган бис. Ниитизи-биле Улан-Баторга чедир 13 хонук чораан бис. Бир хүнде 10 шакта 120-130 километрни эртип турган бис. Орук ара майгынга-ла хонуп чораан бис. Моолдар дыка-ла чымчак уткуп алыр чон чорду. Боттары кыйгыргаш аъшкарар-чемгерер, сонуургаар болду. Улгады берген улус орустаар, аныяктары колдуу англи дылга чугаалажыр болду бистиң-биле. Чүге дээрге бис моол дыл билир эвес бис. Имнежип-даа турдувус. Гостиница хевирлиг бажыңнар-даа, өглер-даа бар болду. Ынчалза-даа боттарывыс белен майгынныг чораан болгаш 13 дугаар хүнүнде Улан-Баторже кире берген бис. Улан-Батор чоокшулаан тудум чону бир өске апаар болду. Ырак кожууннарда ышкаш хүндүлээчел эвес апаар чорду. Четкилиг черлерге баргаш-ла чуруктарывыс салып, демдеглелдерни бижип чораан бис.
– Орукка ыяш, суг чок болу бээр таварылга турду бе?
– Ыяш чок, газтыг чораан бис. Аңаа чем кылып чип, чук саваларга суг узуп алгаш чордувус. Хөл суунуң амданы бир аңгы, шай хайындырып ижери болдунмас.
– Маршрудуңарны машина оруундан аңгы тургузуп алгаш чорааныңар ол бе?
– Колдуу машина оруу-биле. Чер оруктар база бар. Аңаа арай берге апаар болду.
– Кадарчы ыттар кандыг-дыр?
– Ол база айыылдыг боор чорду. Дугуй чарлы бээр таварылгада эжим хырба, артык камера дээш ап алгаш турган. Менде улуг белеткел чок.
– Кызыгаар таварыштыр эм-дом эрттирериңерге анаа-дыр бе?
– Эвээш эмнер ап алган бис, чогум ажырбас чорду. Улуг дыка хынаваан.
– Моолга кире бээрге бүрүткел деп чүве чок-тур бе?
– Чүгле кызыгаарга хынаар, кандыг техникалыг силер дээрге, тергелиг бис дээривиске, ол чүү чүвел, документизи кайы деп айтырып турду. Чаа садып алган тергелеривис-тир дээш документизин көргүстүм. Эрттириптер чорду.
– «Турисчи оруктар» деп грант чарлап каан чорду. Силер ону ойнадып алгаш, бисти аай-дедир чедирип көрүңерем.
– Чүге болбас деп. Бир дугаар дуржулга бар. Арай-ла грантыга киржип шыдавазывыс кончуг. Бүрүткеливис чок. Ону кылдырып алыр турган бис. Бистиң кол ажылывыска дыка улуг шаптыктыг апаар.
– Өөреникчилерни чурум үревези-биле Моолче эдертип көрзе кандыгыл?
– Тыва иштинде база маршруттарывыс бар. Даглар үнер. Чоруп турар бис. Бо чылын чыыштар кылбадывыс. Чоокта чаа эгелээн бис.
– Тожу, Кунгуртуг четкен силер бе?
– Тожуже барбаан бис. Кол сонуургалывыс – дагларже.
– Хребет Академии Обручева деп турар 53 чылда эде адап каан дагның адын кымдан-даа айтырарымга билбес болуп турар. Мынча чылдар иштинде ат чок даг канчап турар боор, ону канчаар адап кааныл?
– Ол дугайын билбес мен.
– Өөреникчилерден эдертип алгаш, ону шинчилеп көрген болзуңарза.
– Улан-Баторже чеде бергениңерни сонуургадып көрүңерем.
Терге мунган оолдар эңдере. Бистерни көөрге өске сөөк деп билдинмес, база моолдар дег апаар бис. Артур эжимни харын шайлаарактарга кире бээрге, кайыын келдиңер, кыдаттар силер бе, японнар силер бе деп турду.
– Төөгүже кирген ышкажыл силер?
– Картадан көөрүвүске 1400 км деп каан. Ам бодувустуң чораанывысты санаарывыска 1900 км чеде берген.
– Дедир канчаар келдиңер?
– Автобуска олуруптувус, тергелеривис часкаш, багаж кылдыр суп алгаш, 2 хонук халдып келдивис.
– Улан-Баторнуң чүү деп черлеринге четтиңер?
– Төп районнарынга четтивис. Хоорайда шимчээшкин дыка хөй болду. Баргаш бир хонгаш, хоорай иштин көрүп алгаш-ла чоруптувус.
– Моолдуң болгаш Эльбрустуң оруктарын деңнээрге кайызы берге-дир?
– Эльбрусче белеткелдиг үнген болгаш, дыка берге болбаан. Чаңгыс берге чүүл, бедик черже үнерге – агаар базыышкыны. Бир эвес кадыкшыл кошкак болур болза, «даг аарыындан» аарый берип болур. Ырак черге чүгле шыдал херек.
– Чүгле чайгы үеде шимчеп болур ышкажыл?
– Ийе, чүгле чайгы үеде болур. Соок үеде берге апаар.
– Кезек кижилер чыглып алгаш тергелиг аян чоруктан кылза...
– Маадыр-оол Ховалыг меңээ Европа таварыыр бир маршрут айтып берген. Шагда өөренип көрген маршрудувус бар. Ону чогудар болзуңарза ажырбас-тыр, бир дугаар дуржулгаңар бар дээрге, база сонуургап турдум.
– Европаның чурттарын шуптузун тергелиг кезээш келзе кандыгыл?
– Чүге болбас деп. Чаа эгелеп алган болгаш, мурнувуста сорулгалар база дыка хөй. Кызылда тергелиг аян-чоруктар кылып турар бөлүк база бар. Олар колдуу Тыва иштинде чоруп турар.
– Саян дагларынче тергелиг баар сонуургалыңар бар бе?
– Баштай чоок-кавыдан эгелеп алыр болза эки боор.
– Аът федерациязының ынаар тук тудуп алгаш аъттыг четсе деп чугаазын дыңнаан мен. Тергелиг мурнай чедер болза эки. Аътты кызыгаар эрттирери берге болуп турар.
– Бо чоокта Алтайже база киргеш келдивис. Белуха деп дагже чордувус. Алтайжылар боттары «Үш ыдык» дээни хевирлиг кылдыр адаар. “Ак-Хем” дээр ак хөлдүг чорду. Дыка чараш чорду. Алтай туризм талазы-биле дыка-ла сайзыраан болду.
– Ынаар тергелиг чедип болур арга бар бе?
– Ийе, Мөңгүн-Тайга таварыштыр чоруй баар болза, Кош-Агач таварып чеде берип болур.
– Ону база планныңарже киирип алыр силер бе?
– Ийе, даг үнген санында-ла тускай дептер кылып алыр-дыр мен. Моолда адрестер бир тускай өг хевирлиг чорду. Ону көргеш, Тывага база ынчаар кылып көрзе деп бодап турумда база кожууннарже кирер адрестерни чараштыр кылып эгелээн чорду. Туристер баргаш тырттыржыр, сонуургаар кылдыр.
– Орукка кымнарга таварыштыңар?
– Туристер дыка хөй чорду. Шупту даштыкылар боор. Моолдуң Альпинизм федерациязы-биле база бистиң Тываның федерациязы ажылдай берген. Эрткен чылын Россияның делегациязы 6 кижи Увс аймактың Хархираа дээр бедик даанче үнгеш келдивис. Бо чылын Беш-Богда деп даанче үнер деп дугурушкан бис. Ол чүүлүвүс болдунмайн барган. Оларда ийи чыл болгаш-ла «Моолдуң альпиниядазы» деп хемчег болуп турар. Ол дугайын чугаалажырывыска: «Силерниң Тываңарга чүге арга-дуржулга солчуп эрттирип болбас бис. Ындыг чүүлден база өөренип көрүңерем» - деп база сүмелээн турган. М. Ховалыг ынчан «Чазак Баштыңы-биле, удуртукчулар-биле чугаалажыр болза чүге болбазыл» деп харыыны база берген турган кижи.
– Аныяктарга чүнү сүмелээр силер?
– Бодум бодалым болза, чараш сактыышкыннар артып каар кылдыр аян-чорук кылып чоруур болза, кижиниң кадыкшылы-даа быжыгар.
"Шын" солуннуң редакциязы.