"Шынның" аалчызы, Көдээ ажыл-агый институдунда эртем ажылдакчызы, Соңгукчу Сазыг-оолович Монгуш.
– Боттарыңарның ажыл-чорудулгаңарны чугаалап көрүңерем, Соңгукчу Сазыг-оолович.
– Тываның көдээ ажыл-агыйынга элээн үр үеде ажылдап келдим. Колдуунда эртем талазы-биле база бүдүрүлгеге ажылдап чордум. Ооң-биле чергелештир, Тывага бир дугаар тургускан Красноярскиниң көдээ ажыл-агый институдунуң филиалын дооскаш, ажылдап чордум. Сөөлгү чылдарда Тывага хой ажыл-агыйының хөгжүлдези элээн хөгжээн турган. Сөөлгү 30 чыл иштинде Тывага культурлуг уксааны сайзырадыры-биле тыва хойну, ооң хайнактарын шинчилээр ажылдарны кылып чорудуп турар мен. Амгы үеде ук хойларны экижидери-биле эрткен чылын Тывага Даг-Алтай Республикадан чаа уксааны эккелген. Ийи дугаарында Калмыкияның чаглыг, дүктүг уксаазын үш дугаарында, Бурятияның база бөдүүн дүктүг, чаглыг, улуг уксаазын эккелген. Ынчангаш ук уксааларны эрткен кыжын Тывага кыштаткан. Тываның кыжын кошкарлар эки эрткен, тус черниң агаар-бойдузунга тааржып, бодунуң продуктулуг чоруун, деңзизин-даа элээн салбаан. Эрткен чылын ноябрь айда Бай-Тайгага, Барыын-Хемчикке Даг-Алтай Республиканың чартык нарын дүктүг кошкарларын барып өөренип көрүп чордум. Ийи кодан черде 150 хире кошкарлар бар. Оларның аразында колдуу аныяк кошкарлар бар. Бир хар четпээни-даа бар, бир хар ажа бергеннери-даа бар. Ук кошкарларның даштыкы байдалын өөренип көрүп турарга черле багай эвес кошкарлар деп демдегледим. Ноябрьның 10 үезинде деңзилеп база көрдүвүс. 8 ай ажып турар кошкаржыгаштарның деңзизи ортумаа-биле 37 кг (38-40 кг чедип турар кошкарлар база бар). Ынчангаш черле кошкарларның алыс шынары, деңзизи элээн улуг деп чүвени өөренип көрдүм. Бээр эккелген кошкарларны Тываның хоюнуң продуктулуг чоруун бедидеринге ону кол, чугула уксаа деп санап турар мен. Ук кошкарларны амгы үеде чөп ажыглаар. Удавас 9-10 айда эдержилгеже салыр болгай. Ол талазы-биле бодумнуң бодалдарымны чугаалаксап турар кижи-дир мен.
Бир дугаарында, эккелген кошкарларны бистиң республиканың кайы зоналарынга, районнарынга хөгжүдүп, сайзырадып эгелезе экил деп айтырыг бар. Каш дугаар салгалга чедир эдериштирип, сайзырадып болур дугайында база бодалдарым бар. Бисте хой талазы-биле 3 зона бар: төп, барыын, мурнуу. Тожу дээрге дөрт дугаар зона. Ында колдуу аң-мең, иви өстүрүп турар болгай. Эң кол кошкарларны ажыглаар чери бистиң республикада мал чеминиң баазазының талазы-биле, белеткээр-даа талазы-биле эң таарымчалыы төп зона болур. Нарын дүктүг хойга деңнээрге чартык нарын дүктүг хой кончуг эъткир, дүккүр, дүрген өзүүчел уксаа-дыр. Ынчангаш бо уксааны төп зонаның ажыл-агыйларынга черле чөп ажыглаар деп бодап турар мен. Ынчаарга төп зонада өстүрүп турар хоювус бир дугаарында бөдүүн дүктүг тыва хой турган. Ийи дугаарында, чартык бөдүүн дүктүг хайнак хой-дур. Шаанда бистиң республикага 1970 чылдарда Сибирьниң мал ажыл-агыйының эртем-шинчилел институдунуң улуг эртем ажылдакчылары маңаа 8-9 чыл иштинде хойну, кошкарны эккелгеш, өөренип көрген болгай. Сөөлүнде ук ажылды кылыр кижи мээң удуртукчум Виктор Иванович Голотков 1979 чылда аарааш, мөчээн. Бо ажылды ам колдадыры-биле көдээ ажыл-агый станциязының мал ажыл-агыйының килдизинге арттырып каан. 1970-80 чылдарда элээн сайзырап өзүп турган чүве. Сөөлзүредир 1990 чылдардан эгелээш хой ажылынга реформа болу бээрге, мөөң турган ажыл-агыйлар тарап эгелээн. Ынчангаш ол бөлүк чарылгаш, эртем-шинчилел-даа, уксаажыдылга-даа ажылдары кошкап эгелээн. Эртем-шинчилел кылыр дээрге акша-төгерик база чедишпес болу берген. Ынчангаш Тывада өстүрүп турар хоювус бо-ла-дыр-ла тыва хоювус, ооң хайнаа чартык бөдүүн дүктүг тыва сараджа хайнактары артып калган. Ам бо Даг-Алтай, калмык хойларны кол ажыглаар деп Көдээ ажыл-агый яамызы, Тываның эртем-шинчилел институдунуң эртем ажылдакчылары мынчаар көрүп турар. Бо талазы-биле Көдээ ажыл-агый яамызынга чугааны кылып, канчаар ажылдаар дугайында чугаалажып көрүп турар бис. Ам кол-ла сорулга бир дугаарында эртемге даянып алгаш, ук кошкарларның салгалын каш дугаар салгалга чедирер? Бир дугаар бе? Аңаа доктаар бе? Хайнакташтырар бе? Азы бир эвес уксаажыдылга ажыл-агыйлыг черлер ийи дугаар салгалды чүгле көвей эвес санныг, ийи дугаар салгалды алгаш, боттарының аразынга бир дугаар, ийи дугаар салгалдың аразынга хайнакташтырып өстүрер талазы-биле, Тываның көдээ ажыл-агый талазы-биле институдунуң эртем ажылдакчылары чугааны киирип турар бис. Ынчангаш кол сорулга Даг-Алтай Республиканың чартык нарын дүктүг кошкарларын бир дугаарында хайнак, чартык бөдүүн тыва, сараджа хайнактарынга салыр болза эки-дир деп бодап турар мен. Чүге дээрге, оларның дүгү чартык бөдүүн дүк. Бөдүүн дүктүң шынары база эки, көвей дүк бээр. Бо кошкарлар-биле хайнакташтырыптар болза, бир дугаар салгалдың хайнактары чартык нарын-даа дүктүг, чартык бөдүүн-даа дүктүг шак мындыг хайнак кошкарларны, хойларны өстүрүп болур. Бир эвес нарын дүктүг уксаа үндүрер дээр болза, ийи дугаар салгалды алгаш, ооң салгалдарын боттарының аразында салгалдарга салгаш, ооң түңнелинде чартык нарын дүктүг хойну Тывага өстүрүп болурунуң аргазы бар. Кол-ла чүве тыва хойга дегбес. Тыва хой Өвүр, Мөңгүн-Тайга, Эрзинниң чамдык ажыл-агыйларынга турзун, төп кожууннарга, барыын зонага Даг-Алтайның чартык бөдүүн дүктүг хоюн өстүрүп болур. Ынчангаш тыва хой-биле бир чергелештир, ооң-биле чартык бөдүүн дүктүг, чартык нарын дүктүг уксааның 3 фондузун кылып болур. Фонд – хой ажыл-агыйының кол дөзү-дүр. Фондулар көвүдээр болза, малдың алыс продукциязы-даа, ооң шынары-даа экижиир, орулгазы-даа хөй. Чамдык улус хөй порода берип каарга, хойтпактап туруп бээр. Тывага 3 зонага 3 аңгы породаны мынчаар тургузуп ап, шак мынчаар сайзырадып, аныяктарга дамчыдып бээр болза, кончуг эки чүве-дир деп өөренип көрүп турар бис.
– Тыва өшкүлерниң дугайында база чугаалап бериңерем.
– Тыва өшкүлерни бөдүүн дүктүг өшкүлер дээр. Шыдамыккай тыва өшкүлерни катап тургузар дээш, Эрзинде хөй ажылды кылып чорудуп келген кижи Батаа Бууевич Кунгаа ол. Ында тыва өшкүлерниң дөзүн тургузуп, санын көвүдедир талазы-биле эртем ажылын кылып турар. Ооң-биле чергелештир, Тывада дүккүр ангор өшкү бар болгай. Оон ыңай Даг-Алтайдан чөөктүг өшкү база эккеп турар. Өшкүде болза үш хевир көстүп турар – тыва, ангор, чөөктүг. Ынчангаш кошкарлар-биле чергелештир, Дагестандан база 100 хире ангор хуналар эккелген.
– Бир эвес Эрзинде бүдүрүлге шуудай бээр болза, Тывага чөөк-биле хептерни кылып болур ышкажыл бис?
– Шуудай бээр болза, Чазак Даргазы Шолбан Валерьевичиниң Айыткалынга Тывага пөс-таавы фабриказының төлевилелин кылыр деп турар болгай. Ынчангаш кошкарларны ылаңгыя чартык бөдүүн, чартык нарын дүктүг, ангор, чөөктүг өшкүлер ёзулуг фабрикага херек чиг эт ол. Амдан эгелеп ону белеткеп эгелээр. Ынчан ам Тыва хой дүгүнден, өшкү дүгүнден янзы-бүрү барааннарны үндүрүп, садып болур болгай. Кончуг шын айтырыгны салдыңар.
– Тыва хоювустуң саны кайы хире ирги, Соңгукчу Сазыг-оолович?
– Тыва хойну Россия Федерациязының чизезинде киирип кааны 240 муң. Ынчаарга яамының статистиказында өшкү биле хойнуң санын хары угда киирип каан. Шаанда аңгы турган. Сөөлгү үеде дыңнап олурарга, өшкү биле хойнуң ниити саны 1млн 300 муң деп турар. Көдээ ажыл-агыйның шинчилел институдунуң шинчилеп турары-биле алырга, хойнуң чыл эгезинде саны 980 муңдан куду эвес деп билип турар мен. Шупту кыш эгезинде, төрүвээнде саны ол хире. Ооң иштинде тыва хой 240 муң. Россия Федерациязының хоюнуң генофондузун тургускан бис. Арткан чыдып калган хойлар дээрге тыва сараджа чартык бөдүүн дүктүг хойлар ол-дур. Ынчангаш 60 хире хуузу сараджа тыва хой хайнаа чартык бөдүүн дүктүг, а 40 хире хуузу тыва хой бар. Ынчангаш бистиң ажыл-агыйларывыс кошкарларны азырап турар. Тыва-даа, хайнак чартык бөдүүн дүктүг-даа хой бар. Бир эвес чаңгыс аай кошкар туткаш, чаңгыс аай төрел бөлүк болу берзе, хойнуң продуктузунуң шынары кудулап бадар, ооң дыжы база баксырап болур.
– Хой дүгүнүң дугайында сонуургадып көрүңерем.
– Тыва хой бөдүүн дүктүг, ооң чөөгү чолдак, 6-7 см, а хылбаңы 13-14 см, ында өлүг дүк болза, 3-7 хуу аразында хылбаң дүк. Хойнуң дүгү 20 хуу, а чөөгү 80 ажыг хуу. Улуг хойдан 1 кг 600-700 грамм дүк алыр, кошкардан 2 кг 500 хирени алыр. Тыва хой кошкарларының деңзизи ортумаа-биле 66 кг. Тыва хойнуң ортумаа-биле 44 кг. Сараджа хайнактары чартык нарын дүктүг кошкарларның ортумаа-биле деңзизи 80 кг, төрүүр хойларның деңзизи 52 кг, кошкардан 3 кг 200 дүктү, а хойдан 2 кг 300 гр. дүктү кыргып алыр.
– Кыргып алган дүгүвүстү кидис кылдыр салып ап болур бис бе?
– Болур, ийе, тыва-даа, сараджа-даа хойнуң дүгүнден салып ап болур. Ынчангаш чүгле бөдүүн дүк, чартык бөдүүн дүктен кидис кылыр. А чартык нарын дүктен кидис кылдынмас, пөс-таавы бүдүреринге ажыглаар.
– Ынчаарга бистиң малчыннарывыс боттары хоюн кыргааш, кидизин салып ап болур ышкажыл?
– Савааш-биле каккаш, тыткаш, салып аар.. Бодум үемде көдээ ажыл-агыйда 50 чыл ажыг ажылдап турар кижи-дир мен, а школага белеткел клазындан 50 чылдан эгелеп өөренген кижи-дир мен. А 3-4 класс турумда авам суглар дүктү салып турган. Мен аът-биле сөөртүп турган мен. Дүк салыры дээрге муңгаранчыг улуг байырлал-дыр ол. Хүнзедир дүктү шыкка салыр, савааш-биле кагар. Ынчангаш ол үеде бензин бар эвес, дүктү салгаш, кончуг таптыг таптап тургаш, оон өер-ыяшты салгаш, өйүпкеш, шарааш, аът-биле сөөртүптер.
– Чугаавысты доозуп тура, номчукчуларывыска чүнү чагыыр силер, Соңгукчу Сазыг-оолович?
– Тывага хой ажылынга, экономиканы көдүрер дээр болза, бир дугаарында ажыл-агыйларның удуртукчуларын деткиир, оларны сонуургадыр, ылаңгыя зоотехник, селекционерлерни тып алыр. Оон ыңай мал ажыл-агыйының аъш-чемин, ылаңгыя кышкы үеде, төрүлге үезинде, эң берге үе ол ышкажыл, немелде чем бербейн турар, чүгле одарже үндүрүп турар. Часкы хойну көөрге коргунчуг, саргы тудуп эгелээр. Дүгү дээрге дүктее берген, ам боттары дээрге хураганын эдертип алган сирилээр. Шак мындыг кончуг шыдамык хой. А мал чемин канчаар-даа кылып ап болур, кышкы үеде төрүүр хойну канчаар-даа чемгерип болур. Кончуг таптыг эгезинден тура төнчүзүнге чедир төрүп турар үеде, хураганнарны кончуг ажаар. Ынчан бир эвес, хураганны багай азыраар болза, деңзизи бичии, кадып каарга, ооң соонда чеже-даа азыраарга, бир-даа харлыында деңзи чок, продукция бербес. Мээң сүмем ол. Ынчангаш мал ажыл-агыйының ажылдакчыларын, малчыннарны, хойжуларны деткип турары шын-дыр. Ам-даа эки деткиир болза эки, ылаңгыя специалистер, зоотехниктер, ветеринарларны. Олар хамык чүвени шиитпирлээр. Редакцияже чалааныңар дээш, улуу-биле четтирдим.
А.Түлүш чугаалашкан.