Чылдың-на ноябрь 1-де – Тыва дыл хүнүн демдеглеп эрттирери чаңчыл болу берген. Төрээн тыва дыл айтырыын чазак-чагырга деңнелинде өөренип көрүп турар. Тыва чонну төрээн дылын уткан чон деп санап болбас. Республиканың найысылалы Кызыл хоорайның чурттакчыларындан аңгыда, кожууннарда, көдээ суурларда чон төрээн дылынга чугаалажып, аралажып чоруур. Ынчалза-даа алызында барып, төрээн дылывыс чиде бээриниң айыылы диргелип турар. Ынчангаш республикага Национал школалар хөгжүдер институттуң (НШХИ) эртем ажылдакчыларының «Тыва дыл чаштарга» деп төлевилели төрээн дылды келир салгалдарга арттырар талазы-биле кончуг улуг, үнелиг эгелээшкини болган. Ук төлевилел дугайында институттуң ажылдакчызы Лидия Ооржак-биле ужурашкаш чугаалаштывыс.
– «Тыва дыл чаштарга» деп төлевилелдиң дугайында чугаалап бээр силер бе, Лидия Хорагаевна?
– Школа назыны четпээн уруглар садтарында чаштарның тыва чугаазын сайзырадыр сорулгалыг «Төрээн Тывам» деп төлевилелди ажылдаар айтырыгны НШХИ-ниң директору, С.С. Товуу эгелекчи санал кылдыр тургузуп, ажылдарны кыска үениң дургузунда херек кырында боттандырган. «Тыва дыл чаштарга» деп төлевилелдиң сорулгаларын боттандырары-биле тускай программалар кылдынган, ук программага дүүштүр уругларның назы-харын барымдаалап кылып белеткээн номчугаштар үнген.
Төлевилелдиң кол ужур-утказы – бичии уругларның төрээн дылын эки шиңгээдип, ооң чажыттарын, чаражын сонуургап билир база бодунуң бодалдарын тыва дылга шын илередип өөренирин өг-бүлеге болгаш школа назыны четпээн уруглар албан черлеринге чорудары. Тыва дыл өгбелерниң салгалдарынга арттырып каан үнелиг өнчүзү болгай. Ону утпайн, салгалдан салгалче дамчыдары ада-иениң, башкыларның, чазак-чагырга черинде удуртукчуларның – шуптувустуң хүлээлгевис. Төрээн тыва дылывыс мөңге дыл бооп артып калзын дээн улуг бодал-дыр ийин.
«Төрээн дылды чаштарга» дээн хевирлиг ажылдар ооң мурнунда чоруттунмайн турган дээр болза база шын эвес. Чүге дээрге чаш кижиниң бүгү талазы-биле хевирлеттинеринге, угаан-бодалдарын сайзырадырынга, сөс-домаан байыдарынга-даа программалар, номнар ооң мурнунда-ла турган. Төрээн дыл кижиге чугула деп билиишкинни эртемденнер, чогаалчылар кылып турган. Ол кымнарыл дээрге республикада билдингир чогаалчылар Олег Сувакпиттиң, Чооду Кара-Күскениң, эртемден Чүргүй-оол Доржунуң база школа назыны четпээн албан черлери-биле ажылдап чораан методист Белек-кыс Монгуштуң болгаш өскелерниң-даа киржилгези-биле уругларның тыва чугаазын сайзырадырынче угланган программалар, тыва чаштарга номчулга номнары үнгүлеп турган. Ону, төөгүнү, сактып, чугаалап чорууру чугула. Оон ыңай немеп каар чүүл болза, Тыва дыл хүнүн демдеглээр дугайында бистиң улуг өгбевис Александр Даржайның Тыва дыл хүнүн хоойлу ёзугаар тускай хүн кылдыр чарлаар бодалын Чазак Баштыңы Шолбан Валерьевич Кара-оолдуң деткээни бооп турар. Ооң-биле чергелештир уруглар садтарынга тыва чугаа сайзырадыр тускай шактарны Өөредилге болгаш эртем яамызынга бадылап кааны-биле «Төрээн дылды чаштарга» деп төлевилел болур-чогууру-биле эки боттанып турарының байдалы ол.
Бир дугаар программа 2019 чылда «Төрээн Тывам» деп аттыг үнген. Ол дээрге школа назыны четпээн уругларның өөредилге албан черинге уругларны төрээн дылга өөредириниң чижек программазы болуп турар. Ону тургузары белен эвес ажыл турган. Чүге дээрге Өөредилгениң федералдыг күрүне стандарттарынга дүүштүр Россияның өөредилге программаларын номчуур, оларга даяныр, бичии уруглар сайзырадыр угланыышкыннарга, хөй кезектерге хамаарыштыр ажылдап кылыры амыр эвес. Чижээлээрге, чүгле чаңгыс дыл сайзырадырының дугайында чугаа чорбас апаар. Билиг шиңгээдириниң сайзыралы, чугаа сайзырадыры, уран чүүл, эстетика дээш угланыышкыны хөй. Ук угланыышкыннарны тыва үлегер домактарга адап, таарыштыр киирип каан. Чижээлээрге, билигни шиңгээдирин сайзырадыры деп угланыышкынны «Күзээнин чедер, сураанын тывар» дээн, чугаа сайзырадырын – «Чечек черде, чечен менде», ниитилелге харылзажырын сайзырадыры – «Ада сөзүн ажырып болбас, ие сөзүн ижип болбас», уран чүүл, эстетиканы сайзырадырын – «Сагышты ыры-биле ажыдар, чаяанны ажыл-биле ажыдар», күш-дамыр сайзырадыры деп угланыышкын – «Турза узун, тутса мөге».
Орус дылда федералдыг өөредилге программазын үревези-биле угланыышкын бүрүзүн тыва дылга эрттирип болурунуң аргазын бодап көрген. Ук чүүл шын азы шын эвес болганын билбес мен, үе көргүзе бээр боор. Тыва дылды билир уругларны өөредиринче угланган программа болуп турар.
Программага дүүштүр номнарны, бичии номчугаштарны институттуң ажылдакчылары ажылдап кылган.
2020 чылда база бир «Моя родная Тува» деп аттыг программаны тургускан, ук программа тыва дылын билбес тыва болгаш орус, өске омак-сөөк уругларның тыва чугаазын сайзырадырынче угланган. Кызыл хоорайда уруглар садтарында янзы-бүрү аймак-сөөк чоннарның ажы-төлү бар болганда, ада-иениң болгаш, уругларның күзелин өөренип көрүп ажылдаар программа.
Бодунуң төрээн тыва дылын билир база билбес, өске аймак-сөөктүг тыва дылды өөренип алыксап турар уругларга таарыштыр номнар, номчугаштар кылдынган.
Бажыңынга ада-иези шупту орустаар, орустап боданыр, орус чугаалыг апарганы дыка дүвүренчиг. Оон ыңай ада-иелерге болгаш уруглар садтарынга номчулга номнары кылдынган. Ук номнарның онзагай чүүлү болза, уругларның хар-назынынга дүүштүр тургусканы. 2-3, 3-4, 4-5, 5-6, 6-7 харлыглар дээш ынчаар чоруй баар. Бердинген эгелер база аңгы-аңгы: «Мээң өг-бүлем», «Төрелдерим ажыл-ижи», «Чурттап турар черим», «Төрээн Тывам – чараш чуртум», «Төрээн черим делгемнери» дээш темалар база хар-назы аайы-биле чоорту нарыыдап олурар. Уругларның угаан-медерелиниң делгемчииринге бөдүүнүнден нарынынче ажылдаары чогумчалыг.
Башкылар: “2-3 харлыгларны өөредип тургаш, өске назылыг уругларга таарыштыр тургузуп каан чогаалдарны ап болур бис бе?” – деп айтырып турар. Чоп болбас деп. Маңаа башкы кижиниң бодунуң чогаадыкчы аргалары херек. Номчулга номнары-биле ажылдаары башкының бодунуң шилилгези болур. Бо улуг хрестоматияга дүүштүр бистиң институттуң башкыларының кылып кааны чараш номчугаштары база бар. «Үжүктер таалыңы», «Мээң өг-бүлем», «Хөглүг үннер», «Дыңнаксанчыг тыва чугаа» деп чараш тыва номчугаштар үнген. Ук номчугаштар башкыларның ажылдаарынга таарымчалыг байдалдарны тургузуп турар. Бичии номчугаштарның авторлары: билдингир чогаалчы, башкы Меңги Ооржак, институттуң ажылдакчылары Людмила Ооржак, Буяна Нончат.
– Ол немелде өөредилге номнарын кайыын садып ап болур ирги?
– Уруглар номнарын үндүрери дыка нарын болуп турар. Душкан-на типографияга ол номнарны үндүрбейн турар. Уругнуң кадыынга хора чедирбес будук-биле парлаар ужурлуг. Ынчангаш тааржыр типографияны шилиир. Красноярскиниң бичии уругларга ном үндүрер тускай типографиязында үндүрүп турар. Ол дугайын бисте кол редактор Людмила Амын-ооловна эки тайылбырлап бээр. Бо номнарны уруглар садтарының санынга дүүштүр үндүрген. Ынчангаш хостуг садар номнар амдыызында чок.
Чаа сайыт-биле ужуражылга кылып, хуралдап турдувус. ТР-ниң Баштыңы Владислав Товарищтайович Ховалыгның эң-не кол даалгазының бирээзи – төрээн тыва дыл айтырыын көдүрери деп айтырыг болган деп, ол чугаалады. Силерниң айтырыыңарга хамаарыштыр чугаалаар болза, бо номнарны күзээн ада-ие садып ап болурунга каш акша-төгерик херегин санаар болза эки деп ол чугаалап олурду. Ынчап кээрге, номнарны садып ап болурунуң магадылалы бар.
– Номнарның дугайында сонуургадып болур силер бе?
– Долаана биле Күдерек деп ийи бичии маадыр бар. Бо маадырлар номчулга номнарының бүрүзүнде бар. Баштайгы номчулга номунда чүгле Долаана биле Күдерек деп маадырлар турган болза, сөөлүнде орус бичии уруг Настя база немежип келген. Кол маадырлар: Долаана, Күдерек, Настя үштү долгандыр амыдырал хайныгып-ла турар.
– Лидия Хорагаевна, силер чүгле школа назыны четпэээн чаштарга программа тургузуп турар силер бе? Азы?
– Чогум бодум эртемим тыва дыл, чогаал башкызы. Чугула херек байдалдар тургустуна бээринден номчугаштар бижиттингилээн. “Долаана”, “Күдерек”, школа назыны четкен уруглар бөлүүнге “Өртемчей”, “Үлегерлиг болуру” деп номнар бар. Күдерек деп маадырны бижип тура, оол уругнуң аажы-чаңы кандыг болурун көргүзери-биле И. Бадраның «Арзылаң Күдерек» деп номунга даянып бижээн. «Кижи төлү каяа-даа чоруур» дээн утка “Өртемчей” деп номда кирген. Алызы барып, тыва кижи делегейниң кандыг-даа булуңунга эки амыдырап чорзун дээн бодалдар кирген. Ийиги номчулга номунуң онзагай талазы – ында чогаалдар ийи дылда бижиттинген.
– Тыва дыл хүнүнге хамаарыштыр чүнү чугаалап болур силер, Лидия Хорагаевна?
– Кижи бүрүзү ажы-төлүн тыва дылга өөредир күзелдиг апарган деп болур. Ол өөрүнчүг-дүр. Тывалавас болза кайыын боор. Ол эки-дир. Ынчалза-даа «Тыва дылдың бергези аттыг-дыр ийин!» дээр ада-иелер база бар. «Тыва дыл аажок нарын, берге!» – деп, чаа сайыдывыс база демдеглеп чугаалады. Чижээлээрге, «Силер кайыын келдиңер?» – дээн болза, ооң харыызын орус дылга кысказы-биле харыылаптар, а тыва дылга харыы узун, үр болурун, ынчангаш улус кысказы-биле орустаптар апарганын ол демдегледи.
– Чугаавыс төнчүзүнде аныяк-өскенге чүнү чагыыр силер? Бодуңарның санал-оналыңар бар бе, Лидия Хорагаевна.
– Ийе, бодум хуумда аныяктарга кыйгырыг кылыксап турар мен. Аныяктарның шимчээшкиннери бар ышкажыгай. Аныяктарның Дээди Хуралы. Аныяктар аразынга, черле чон аразынга тыва дылга чугаалаар агымдан эгелээн болза. Агым дээрге мода дээн уткалыг болгай. Прическаның-даа, чүвүрнүң-даа, идиктиң-даа, дыргактарның-даа чаа-чаа агымнары бар. «Тывалажыылыңарам!» деп модадан азы агымдан эгелээннер болза. Чижээлээрге, “Модада чүү чоруп тур?” – дээрге, “Тывалажыры мода апарган-дыр” дээн ышкаш. Шак мындыг улуг шимчээшкинни эгелээрин саналдап тур мен.
Төрээн тыва дылынга хамаарыштыр чоннуң иштики күзели оттуп келир ужурлуг. Тываның улуг чогаалчыларының номнарын, шүлүктерин номчузун, тыва дылын удуртукчу бүрүзү эки билир болзун, билбес болза, өөрензин. Чижээлээрге, «Шын» солунга тыва дылга хамаарышкан эргижирээн азы уттундурган сөстер рубриказын чүге кылып болбас деп. «Тыва сөстерни шын адаалы» дээн болза, каш сөстү бижээш, шын адаарын кысказы-биле тайылбырлап каап (транскрипциязын айтып каап) болгай. Өк-биле адаар үннүг сөстерни шын адаарынга дыка чазар болгай бис. «Шын бижиили» деп рубрика дижик.
Айдың ОНДАР чугаалашкан.