Сөөлгү үеде рационалдыг көрүш, технологизм, бай-байлак чуртталгаже чүткүл тергиидеп турар делегейге дың чаңгыс тыва черивисти, төрээн дылывысты, ханы дөстүг төөгүвүс, культуравысты камгалап, карактап, ол ышкаш чоннуң база кижиниң хостуг чоруун, шын сайзыралын кол өзек кылдыр көрүп, кадагалап арттырары чугула. Ону чедип алырда, чүгле социал-экономиктиг сайзырал, информастыг технологиялар эвес, а эртемниң ужур-дузазы канчаар-даа аажок улуг.
Бо бүгү тыва эртемниң, ылаңгыя кижини, ниитилелди шинчилээн гуманитарлыг эртемнерниң сайзыралы-биле дорт хамаарылгалыг. Чүге дээрге гуманитарлыг эртем-билиг болгаш өөредилге кижиниң кижи болуп хевирлеттинип тургустунарынга, чоннуң үзел-бодалын хевирлээринге улуг ужур-дузалыг. Академик Д.С. Лихачев «Гуманитарлыг эртемнер чокка ниитилелдиң бүгү талалыг хөгжүлдези болдунмас, чүге дээрге ол эртемнер чоннуң сеткил-сагыш культуразын хандырып турар, ниитилелди мөзү-шынар талазы-биле кадык кылып турар» деп тодараткан.
Тываның эртем-шинчилел институду – тыва чоннуң онзагай бүдүштүг төөгүзүн, культурлуг өнчүзүн шинчилеп, чаңчылчаан делегей көрүүшкүнүн оттуруп, ооң-биле холбашкан национал медерелиниң хевирлеттинеринге үлүг-хуузун киирип чоруур эртем төвү – октябрь 1-де 75 харлап турар.
1945 чылдың октябрь 1-де, 1930 чылда ажылдап эгелээн ТАР-ның Эртем комитединиң дуржулгазынга үндезилээн, Тываның дыл, литература болгаш төөгүнүң эртем-шинчилел институду (ТДЛТЭШИ) тургустунган. Амгы Тыва Республиканың Чазааның чанында Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институду (ТГТШИ) – ТДЛТЭШИ-ниң бүрүн эргелиг салгакчызы.
Баштайгы чылдарда Л.Б. Чадамба (институттуң бирги директору), Х.М. Сейфулин, А.А. Пальмбах, С.А. Сарыг-оол, С.С. Лопсан, М.Д. Биче-оол, А.М. Белек-Баир, А.Ч. Кызыл-оол, С.А. Сарыг-оол, О.К. Саган-оол, П.И. Калиничева ажылды үре-түңнелдиг эгелээннер. Ынчан үш сектор ажыттынган: дыл болгаш бижик сектору, төөгү болгаш этнография сектору, аас чогаал болгаш чечен чогаал сектору. 1950 чылдарда институтка Москва, Ленинград болгаш Одесса хоорайларның дээди өөредилге черлериниң доозукчулары, аныяк тускай эртемниглер Ю.Л. Аранчын, А.Ч. Кунаа, Ш.Ч. Сат, А.К. Калзан, В.Ч. Очур, К.О. Шактаржык, С.И. Вайнштейн, Л.В. Гребнев, В.В. Осипова немежип келгеш, тыва эртемниң таваан салчып, шудургу ажылдааннар.
1950 чылдардан эгелээш, институт ССРЭ-ниң болгаш даштыкы чурттарның эртем институттары-биле быжыг харылзааны тудуп, кады ажылдап, барык чылдың-на археологтуг, этнографтыг, дыл, аас чогаал талазы-биле, социологтуг экспедицияларны, тоолчулар слеттарын база эртем-практиктиг конференцияларны эрттирип турган.
Шылгараңгай эртемден Ю.Л. Аранчынның «Тыва улустуң маадырлыг оруу» деп ному «Кайыын тыптып келдиң, Тывам? Салымың кандыг чоржук?» деп айтырыглардан эгелээн. 75 чыл дургузунда институт тыва чоннуң амыдыралының, төөгүзүнүң, дылының, ёзу-чаңчылдарының, шажын-чүдүлгезиниң, сеткил-сагыжының өске чоннардан ылгалып чоруур онзагайын болгаш шаг-үениң аайы-биле байдалын шинчилеп, чонга дамчыдып чоруур.
Тыва эртемниң үндезилекчилери, Тываның эртеминиң болгаш улус өөредилгезиниң тергииннери – А.А. Пальмбах, В.И. Дулов, Ф.Г. Исхаков, Н.А. Сердобов, Х.М. Сейфулин, Ю.Л. Аранчын, А.Ч. Кунаа, М.Д. Биче-оол, А.К. Калзан, Ш.Ч. Сат, С.И. Вайнштейн, М.П. Грязнов, Л.В. Гребнев, В.М. Наделяев, Е.И. Убрятова, А.Д. Грач, М.А. Дэвлет, Л.Р. Кызласов, И.А. Батманов, М.Б. Кенин-Лопсан, М.Х. Маңнай-оол, Д.А. Монгуш, В.Ч. Очур, З.Б. Чадамба, Б.И. Татаринцев, И.У. Самбу, В.А. Дубровский, Я.Ш. Хертек, А.К. Делгер-оол, О.К-Ч. Дарыма, Д.С. Куулар, М.А. Хадаханэ болгаш өскелерниң-даа изеп каан оруун дараазында салгалдар төлептии-биле уламчылаан.
Эртем төвүнүң ажыл-чорудулгазын чедиишкинниг удуртуп, эртем-билии, арга-дуржулгазы-биле улуг үлүг-хуузун институттуң янзы-бүрү чылдарда директорлары: Л.Б. Чадамба, Н.А. Сердобов, Ю.Л. Аранчын (27 чыл дургузунда), Ч.М. Доржу, В.Д. Март-оол, К.А. Бичелдей, М.М.-Б. Харунова, Б.А. Донгак киирген. 2020 чылдың эгезинден бээр институтту А.П. Дамба-Хуурак удуртуп турар.
Кандыг-даа чонну чон кылып чоруур чүүлдер – ооӊ дылы, тѳѳгүзү, шажын чүдүлгези, бурун аас чогаалы болгаш амгы үениӊ чечен чогаалы, ыры-хѳгжүмү, тоолдары, үлегер домактары – кижи амытанныӊ сагыш-сеткилин бедик, ханы утка-шынар-биле долдуруп чоруур ыдыктыг чүүлдер. Гуманитарлыг эртемниӊ шинчилеп чорууру бо-ла бүгү чүүлдер улусту тѳрээн черинге, тѳрел чонунга, ыдык дылынга ынак, ол-ла үеде ѳске чоннарны хүндүлээр кылдыр кижизидип чоруур. Материалдыг бай-байлакты канчаар-даа кѳвүдедирге, боттарыныӊ дазыл-дѳзүн уттуп, оон хоорлу берген улус чуртталганыӊ чүгле чаӊгыс талазынче кѳрүп алгаш, караӊгыда аскан ышкаш апаар. А Тываныӊ гуманитарлыг эртемнериниӊ таваан салган улуг ѳгбелер-даа, амгы үеде оларныӊ ажыл-чорудулгазын уламчылап чоруур эртемденнер-даа ада-өгбениң соон салгаар, чаңчылчаан үнелелдерни чидирбейн, кадагалап арттырып аар талазы-биле «караӊгыда отту кыпсып» чоруур.
Чоннуӊ мындыг улуг үндезиннерин шинчилээр ажыл 1945 чылдан эгелээш, шапкын сайзыралды алган. Ооӊ ачызында чон бодунуӊ тѳѳгүзүн, материалдыг болгаш сагыш-сеткил культуразын ниитизи-биле багай эвес билир апарган. Ынчалза-даа ол ажыл доозулган деп болбас – чоннуӊ гуманитарлыг байлаа эгээртинмес, ынчангаш ол бодунуӊ чаа-чаа шинчилекчилерин, ажыдыкчыларын ам-даа манап турар.
75 чыл дургузунда институттуң эртем ажылдакчылары 500 ажыг янзы-бүрү эртем болгаш өөредилге номнарын, чыындыларны, сөстүктерни белеткеп, чонга бараалгаткан. Оларның санында тыва, орус дылдарда бижиттинген номнар: «Тываның төөгүзү» (бөлүк эртемденнер бижээн), В.И. Дулов «Тываның социал-экономиктиг төөгүзү», Н.А. Сердобов «Тыва нацияның тургустунганының төөгүзү», А.А. Пальмбах биле Ф.Г. Исхаков «Тыва дылдың грамматиказы», Д.А. Монгуш «Тыва дылда эрткен үениң болуушкун наклонениезиниң хевирлери», «Тыва-орус словарь» (бөлүк эртемденнер, редактору Э.Р. Тенишев), «Тыва дылдың орфографтыг словары» (М.Д. Биче-оол, С.Н. Чамааева тургускан), «Русско-тувинский словарь» (редактору Д.А. Монгуш), «Тыва шын бижилгениң дүрүмнери», Я.Ш. Хертек «Тыва-орус фразеологтуг словарь», З.Б. Чадамба «Тыва дылдың тожу диалектизи», Б.И. Татаринцев «Тыва лексикага моол дылдың салдары», М.Д. Биче-оол «Тыва дыл болгаш чугаа культуразы», А.Д. Грач «Тываның бурунгу түрк тураскаалдары», Л.Р. Кызласов «Бурунгу Тыва», С.И. Вайнштейн «Азия төвүнүң көшкүн чонунуң делегейи», Л.П. Потапов «Тыва чоннуң амыдыралының очериги», Ю.Л. Аранчын «Тыва чоннуң социализмче төөгүлүг оруу», В.П. Дьяконова «Тываларның орнукшудулга ёзулалы», М.П. Грязнов «Аржаан», «Тываның археология болгаш этногенез талазы-биле чаа шинчилелдер» (чыынды), М.Х. Маңнай-оол «Тыва феодализм үезинде», Н.М. Моллеров «Акы-дуңмалышкы ёзунуӊ эгези: ТАР-да орус бот-эргелел ажылчы колония», Л.В. Гребнев «Тыва маадырлыг тоол», М.А. Дэвлет «Мугур-Сарголдуң петроглифтери», А.К. Калзанның удуртулгазы-биле белеткээн «Тыва литератураның төөгүзүнүң очерктери», М.А. Хадаханэ «Тыва прозаның тургустунганы», Д.С. Куулар «Тыва шүлүк чогаалының хөгжүлдези», А.К. Калзан «Амыдырал болгаш литература», М.П. Татаринцева «Тывада литература-критиктиг бодалдың сайзыралы», З.К. Кыргыс «Тыва хөөмейниң чажыды», К.А. Бичелдей «Тыва дылда фарингализация», «Күлтегин» (эге сөзү: Ю.Л. Аранчын, З.Б. Самдан), «Тыва аас чогаалының тураскаалдары» деп серияга 50 ажыг чыынды үнген, О.К.-Ч. Дарыма «Тывызыктар», З.Б. Самдан «Аас чогаалдан литератураже»; «Тыва улустуң тоолдары» (З.Б. Самдан тургускан), С.М. Орус-оол «Тыва маадырлыг тоолдарның поэтиказы», «Тыва маадырлыг тоолдар» (С.М. Орус-оол тургускан), «Тываларның бурун чугаалары болгаш тоолчургу чугаалары» (А.Н. Алексеев, З.Б. Самдан, Д.С.Куулар, Ж.М. Юша тургускан) болгаш оон-даа өске.
Институттуң 2000 чылдан бээр чырыкче үнген хөй эртемденнер бөлүүнүң кылган үндезин (фундаменталдыг) шинчилелдери: 3 томнуг «Тываның төөгүзү»; «Тыва дылдың тайылбырлыг словары» (2 тому үнген, редакторлары - Д.А. Монгуш, Б.И. Татаринцев); Б.И. Татаринцевтиң «Тыва дылдың этимологтуг словары» (5 тому үнген); «Тыва чечен чогаалдың төөгүзү» (I-ги том, удуртукчузу Л.С. Мижит).
Сѳѳлгү чылдарда үнген ханы шинчилелдер: М.Х. Маңнай-оол «Тывалар: этностуң тывылганы болгаш хевирлеттингени»; М.В. Монгуш «Моол болгаш Кыдаттың тывалары», З.В. Анайбан «Тываның болгаш Хакасияның херээженнери российжи реформалар үезинде», Н.М. Моллеров, В.Д. Март-оол «Россияның политиктиг төөгүзүнде «Урянхай айтырыг»: тыптып келгени болгаш онза чугулазы», Т.Б. Будегечиева «Тываларныӊ уран өнчүзү», З.К. Кыргыс «Тыва чоннуң ыры культуразы», Ч.М. Доржу «Мен тыва мен», М.П. Татаринцева «Тывада старообрядчылар», В.Ю. Сүзүкей «XX чүс чылда Тывада хөгжүм культуразы», А.К. Күжүгет «Тываларның сагыш-сеткил культуразы: тургузуу болгаш өскерилгени», М.П. Татаринцева, Н.М. Моллеров «Тывада орус чон»; З.Б. Самдан «Тываларның аас чогаал чаңчылында бурун чугаа», М.С. Байыр-оол «Көшкүн амыдырал: төрел-бөлүктер болгаш хонаштар», М.М.-Б. Харунова «Тываныӊ ХХ чүс чылдыӊ ортаа үезинде социал-политиктиг хѳгжүлдези», С.Ч. Донгак «Тыва куда ёзулалдары», У.А. Донгак «Тыва шүлүк тургузуу», Л.С. Мижит «Тыва үштээн шүлүк. Тыва чаңчылчаан культурада үш-тудуш чүүл», А.С. Донгак «Тыва тоол чаңчылында индий-тибет-моол «хоолаан тоожу», П.С. Серен «Моолда тываларның чаңчылдары», А.А. Самдан «Моол дылда тыва чылдар бижилгези», «Шагааныӊ дөзү болгаш ёзу-чаңчылдары» (чыынды); А.К. Күжүгет «Тывада орус башкылар»; «Сарыылдыг өгбениң алдын үүжези. Куулар Орустуң 100 чыл оюнга. ТГШИ-ниң эртем архивиниң материалдары» (В.С. Салчак, А.А. Самдан тургускан); «Эрзин кожууннуӊ чаӊчылчаан культуразыныӊ тускай онзагайлары» (чыынды); «Мөңгүн дашкага сөң: Цэнгэл тываларының аас чогаал болгаш чечен чогаал чыындызы» (У.А. Донгак тургускан); Е.Д. Монгуш, А.Л. Кошелева «Уран чогаалды шинчилээриниӊ кол дѳстери»; Ж.М. Юша «XXI чүс чылдың эгезинде Кыдаттың тываларының аас чогаалы болгаш ёзулалы» болгаш өске-даа.
1953 чылдан бээр эртем шинчилелдериниң кол түңнелдерин парлаар 25 «Эртем бижиктери» («Ученые записки») база институттуң эрттирип турган хөй санныг конференцияларының номнары чырыкче үнген.
Шупту 500 ажыг эртем номнарының аттарын, шупту авторларны бо кыска чүүлге киирери болдунмас.
Тыва дылдың онзагай чараш болгаш нарын чажыттарын, аас чогаалдыӊ ѳѳредиглиг ханы утказын, бурунгу скиф ѳгбелерниӊ базырыктарын («Аржаан - 1», «Аржаан - 2»), түрк каганат үезиниӊ мѳӊге даштарда арттырып каан бижимелдерин, уйгур каганат үезиниӊ шивээ-хоорайларын болгаш ѳске-даа тѳѳгүлүг шыгжамырларны ажыдып, шинчилеп, чүгле бодунуӊ чонунуӊ эвес, а бүгү делегейниӊ эртем-билиг делегейин байыдып чоруур эртемденнер – муӊ-муӊ чылдар дургузунда эстип читпээн ѳгбелерниӊ мерген угааныныӊ, сагыш-сеткилиниӊ чырыын амгы болгаш келир үениӊ салгалдарынга дамчыдып берип чоруур кижилер ол. А ол чырык кажанда-даа ѳшпезин деп бодаар болза, эртем-шинчилел ажылыныӊ салгалдан салгалче үзүк чокка дамчып чорууру эргежок чугула. Чүге дээрге, ѳзүп орар аныяк шинчилекчилерге улуг эртемденнерниӊ ѳѳредии, арга-сүмези, үлегер-чижээ дорт дамчыыры албан, ол ышкаш, ыдыктыг дазылдар-биле дириг харылзааны быжыглаарының магадылалы ол. Быжыг дазыл-дѳстүг ыяш кандыг-даа хат-шуурганга ушпас болур, ол ышкаш бис, тыва чон, ындыг ханы болгаш быжыг дазылдарывысты ам-даа кичээнгейлиг шинчилеп, утпайн сактып, хүндүлеп чоруур болзувусса, бурунгаар кѳрүнген сайзырал-хѳгжүлдениӊ кандыг-даа бедик чадаларынга торлуш чокка чедип шыдаар бис. Улуг ѳгбелеривис «тѳѳгүзүн билбес – тѳѳрээр» деп дыка мерген сѳстү арттырып каан. Ол чагыг-сѳстү уттур болзувусса, бир чалгыны чок кушка дѳмей апарып болур бис, а кандыг-даа бурунгаар чүткүлдүг ужудуушкунга ийи делгем болгаш күштүг чалгын херек болгай. Тѳѳгүчүлер, археологтар, дыл, аас чогаал, чечен чогаал, уран чүүл, культура, ёзу-чаңчылдар, шажын-чүдүлге шинчилекчилери – чоннуӊ гуманитарлыг билиглерин өөренип чоруур эртемденнер – ол күштүг чалгынны чонга бээр дээш кызып чоруур бедик үзел-бодалдыг, ажыл-ижинге бердинген улус ол.
Үстүнде айытканым бодалды түӊнеп тура, бисти чон кылып чоруур чүүлдер – ѳгбелеривистен дамчып келген дылывыс, тѳѳгүвүс, культуравыс эрткен үе биле амгы үени харылзаштырып, хан-дамырывыста акпышаан, келир үеже бурунгаарлаар сорукту берип чоруур чүткүлүвүстүӊ дѳзү ол дээрзин демдеглеп каайн.
Бо хүннерде институтта 52 эртем докторлары болгаш кандидаттары база аныяк эртем ажылдакчылары (50 хуузу) хаара туттунган. Эртем-билиин, бүгү күжүн тыва эртемге өргүп, эгин-кожа ажылдап чоруур эртемденнер – бистиң чоргааралывыс: З.Б. Самдан, Н.М. Моллеров, С.М. Орус-оол, А.К. Күжүгет, В.Ю. Сүзүкей, М.П. Татаринцева, М.С. Байыр-оол, У.П. Бичелдей, С.Ч. Донгак, У.А. Донгак, А.С. Донгак, П.С. Серен, М.Б. Кунгаа, Н.Ч. Серээдар, А.А. Самдан, Б. Баярсайхан, К.-М.А. Симчит, О.М. Саая, Д.К. Тулуш, В.С. Кан, Л.Д. Чадамба, А.Д.-Б. Баранмаа, Ч.М.-Х. Тензин, В.С. Салчак, А.Т. Дугаржап, Л.К. Хертек, Н.М. Очур болгаш өскелер-даа.
Yнелеп четпес эртем шинчилелдерин чонунга сөңнеп чоруур эртем төвүнүң 75 чыл болган оюн таварыштыр улуг салгалдың эртемденнеринге черге чедир мөгейбишаан, амгы үениң улуг-биче эртем ажылдакчыларынга чайынналчак чедиишкиннерни, бедик хей-аътты, быжыг турушту база кижи бүрүзүнге аас-кежикти күзээр-дир бис.
Бо кыска чүүлдү түңнеп тура, гуманитарлыг эртемнер чугула херек дээрзин катап база демдеглеп каары артык эвес боор. Бир эвес төрээн дылывысты, ада-өгбевистиң эрткен оруун, ёзу-чаңчыл, чүдүлгевисти, ниитизи-биле, тыва кижиниң делегейже тускай көрүжүн эртем ёзузу-биле шинчилеп, кадагалап арттырып албас болзувусса, чүгле материалдыг бай-байлак сүрер, уш-баш чок ниитилел апаар бис, азы тыва чоннуң аңгы нация кылдыр чырык чер кырынга артып каары берге апаар.
Бодунуң төрээн дылын, төөгүзүн, чогаалын билбес чон бедик хөгжүлделиг деп санаттынмас, чүгле бүдүрүкчү болгаш хереглекчи ниитилел апаар. Академик Ю.Б. Борев: «Гуманитарлыг культурадан ажык-кончаа, орулга негээн херээ чок, ол ниитилелге үнелеп четпес эртинелерни берип турар» – деп сагындырып бижээн.
Хөй чылдар дургузунда кылып келген ажыл-чорудулгазы-биле тыва чоннуң хүндүткелин чаалап алган, республикада эң улуг, ханы болгаш ырак көрүштүг эртем-шинчилел институду моон-даа ыңай Тываның келир үезинче угланган, ооң национал бот-медерелин кадагалаан шинчилелдерни уламчылаар дээрзи чигзиниг чок.
Бистиң баштайгы, кайгамчыктыг эртемденнеривистиң кыпсып каан одаа кажан-даа хөрлээлеп өшпезин!
Людмила Мижит,
ТГТШИ-ниң эртем секретары,
филология эртемнериниң
кандидады.