Барыын-Хемчик кожууннуң Ак сумузу девискээр талазы-биле эң улуг суму болур. Ооң баштайгы төвү Ак хемниң оң талакы эриинге чурумалдыг Арысканныг-Арыг деп бичии суурга турганын 1951 чылда эге школага белеткел клазынга өөренип тургаш билир апарган мен. Ынчан ол бичии суурга эге школа, дазылга (интернат), школаның столоваязы, чунар-бажың, көдээ клуб, эмчи бажыңы, хол-биле ыяш дилер пилорама, садыг, 5 чурттакчы бажыңнар турган.
Ол үеде көшкүн амыдыралдың аайы-биле Ак, Алаш, Баян-Кол, Аржаанныг-Хем, Эдегей, Хемчик унунга өскен чаш чылдарым меңээ уттундурбас. Ынчангаш бо черлер Ак сумузунуң төөгүлүг, ыдыктыг черлери болур. Барыын-Хемчик кожуннуң Ак сумузунга төрүттүнген Тываның төлептиг оолдарының бирээзи Лопсаң-Чимит Моңгуш Шокар-Чүлдүм оглу төөгүде балаттынмас исти арттырып каан кижилерниң бирээзи болур.
Лопсаң-Чимит Моңгуш Шокар-Чүлдүм оглу 1888 чылда Актың Үзүк-Аксының моңгуштарының бай-шыдалдыг өг-бүлезинге төрүттүнген. Ол мээң авам Седий Чыышовна Ооржактың адазы Чыыш Одекейович Ондарның чажыды (чаңгыс чылда төрээн). Олар чажында чаңгыс аалга ойнап өскен эжишкилер болурун кырган-ачам чугаалаар чораан. Лопсаң-Чимит Моңгуш Моолдуң Улан-Баторда улуг хүрээзинге 11 чыл өөренгеш, кешпи деп ат алган (эртем кандидадының чадазы) лама башкы болур. Ооң соонда ол бодунуң билиин бедидип, Тибетке 18 чыл ажылдаан. Улан-Баторга, Тибетке барык 30 чылдар дургузунда чурттап келгеш тибет, англи, орус, немец, моол дылдарны билир турган.
1925 чылдың октябрьда Тыва Улустуң Революстуг Намының 4-кү съездизинге партияның Төп Комитединиң чиңгине секретары Буян-Бадыргы тыва бижикти тургузарының эргежок чугулазын демдеглеп чугаалаан. Ынчангаш ол ажылды кылырын 1927 чылда Лопсаң- Чимитке дааскан. Лопсаң-Чимит 1929 чылда Тываның Улусчу Революсчу Намының идеология албанынга ажылдай бергеш, тыва национал бижиктиң баштайгы латинчиткен алфавидиниң автору болган. 1929 чылдың февраль 3-те болган Тываның Улусчу Революсчу Намының Төп Комитединиң Политбюрозунуң хуралынга кешпи лама Моңгуш Лопсаң-Чимиттиң ажылдап кылганы алфавидин Тыва күрүнениң бижии деп хүлээп көрген. 1930 чылдың июнь 28-те Үстүү Чадаана хүрээзиниң улуг ламазы (геше-лама) Лопсаң-Чимит Моңгуштуң латин алфавитке үндезилеп чогааткан тыва бижик ажыглалга кирген. Лопсаң-Чимит Моңгуш Шокар-Чүлдүм оглу Тываның улус өөредилгезиниң төөгүзүнде баштайгы тыва эртемден, бодунуң чогааткан бижииниң баштайгы башкызы болуп төөгүде арткан.
Тыва бижик тургустунган соонда солуннар, номнар чаа чогааткан алфавитти ажыглап парлаттынып эгелээн. Тыва бижикти чогаадып сайзырадырынга Лопсаң-Чимит эртемден башкыга, профессор Пальмбахтың чедирген ачы-дузазы, арга-сүмези улуг болган.
Буян-Бадыргының ССРЭ-ге өөредилге черлеринге доостурган аныяктары 1929 чылда Тываның Революсчу Намының Төп Комитединиң Чиңгине секретары Салчак Тока-биле кады ажылдай берген соонда Тыва Арат Республикага политиктиг байдал өскерилген, тыва ниитилелди бай болгаш шажын-чүдүлге ызыгуурлуг кижилерден «аштап арыглаар» политиктиг репрессиялар эгелээн. Моңгуш Буян-Бадыргы дээш Тыва күрүнени тургузарынга улуг үлүүн киирген 16 удуртукчуларны эрге-чагыргадан чайлаткан. Чамдыызын боолап өлүрген соонда, ТАР-га политиктиг репрессия улам калбарган. Салчак Токаның удуртулгазы-биле Тывага күрүне эргилдези боттанган.
Чадаананың Үстүү болгаш Алдыы хүрээлерин 1941 чылдың февраль 1-де бузуп, үрегдеп өрттеткен, оларның ламаларын репрессиялааш, чамдыызын адып өлүрген. Баштайгы тыва алфавитти тургускан кешпи лама Моңгуш Лопсаң-Чимитти 1941 чылда, 53 харлыында, боолап өлүрген. Ооң мөчүзүн кайда хөөржүткени амга чедир билдинмес арткан.
Хөй чылдар эрткенде, төрээн Тывавыстың салым-чаяанныг оглу, тыва бижиктиң баштайгы чогаадыкчызы Лопсаң-Чимитти ханныг репрессияның херээнден, Тока өлген соонда, 1975 чылда агарткан.
ТАР-ның 100 чыл оюн бо хүннерде демдеглеп байырлаар болгай бис. Ынчангаш төрээн Тывавыстың шылгараңгай кижилериниң бирээзи Моңгуш Лопсаң-Чимиттиң чырык адын мөңгежидип, Тываның найысылалы Кызыл хоорайга, ооң төрүттүнген чери Барыын-Хемчик кожууннуң төвүнге хөрек тураскаалдарын тургузарын Тываның Чазаанга, Барыын-Хемчик кожуун чагыргазынга сүмелээр-дир мен.
Алдын-оол ООРЖАК,
Тыва Республиканың көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы.
Кызыл-Мажалык суур.