Улуг-Хем кожуунда Хайыракан дааның соңгу эдээнге 1988 чылда Тываның цемент заводун (ТЦЗ) 1988 чылда тудуп эгелей берген турган. Ооң күчүзү чылда 300 муң тонна портландцемент М-400 маркалыг цементини болгаш 100 муң тонна тудуг сайын бүдүрүп үндүрер турган.
Тудуп эгелээн цемент заводунуң төлевилел-чарыгдал документациязын (ПСД-зин) Новосибирскиден «СибНИИпроект цемент» проект институду кылган турган. Заводтуң социал объектилериниң ПСД-зин Кызылда «Тувагражданпроект» институду кылган. Ол дээрге Чаа Шагаан-Арыгга (ол уеде эрги Шагаан-Арыг турган) заводтуң ажылдакчыларынга 60 аал чурттаар 5 каът бажың, 250 оруннуг ниити чурталга бажыңы болгаш 2 аал чурттаар 10 бажың база завод тудуу-биле деңге туттунуп эгелей берген турган. Олар-биле катай заводтуң ажылдакчыларының уругларын хулээп алыр 220 олуттуг уруглар садын база тудуп эгелээн.
Тываның цемент заводун тударының техник-экономиктиг санаашкыннарын (ТЭР) болгаш ПСД-зин кылырын Красноярскиниң цемент заводу (КЦЗ) чагыткан турган. Кажан Тываның цемент заводунуң Дирекциязын тургузуптарга, КЦЗ ол шупту документацияны ТЦЗ-же дамчыдып берген.
Заводтуң бодунуң тудуун Ак-Довурактан Шагаан-Арыгже көжүрген эдип-чазаар колонияның херектээннериниң күжү-биле кылып эгелээн. Ол хире нарын бүдүрүлге тудуун херектээннер күжү-биле кылыр деп шиитпир улуг частырыг болган-даа болза, чогум алызы барып ооң үезинде туттунмайн барганының бир чылдагааны ында болганы чугаажок.
Тываның цемент заводунуң болгаш ооң социал объектилериниң тудуун ССРЭ-ниң Тудуг материал үлетпүрүнүң яамызын таварыштыр төпчүткен акшаландырып турган. Тодаргайлаарга акшаландырыышкынны ол яамының Колцемент эргелели (Главцемент) чорудуп турган.
Планныг экономикалыг, командылалдыг административтиг системалыг совет-партия үезинде Тывага цемент заводунуң тудуу үезинде ылап-ла негеттинип келген турган. Чүге дээрге цемент чедишпезинден Кызылга, Чаа Шагаан-Арыгга, Ак-Довуракка болгаш көдээде дыка хөй объектилерниң тудуу саадап турган. Ол-ла Красноярскиниң цемент заводунга Тывадан цемент сөөртүр дээш келген чүък машиналары КАМАЗ-тар хондур-дүндүр оочурлап турганнар.
Тывага цемент чедишпезинден, ылаңгыя Кызылдың бажың тудар комбинадының (ДСК) ажылы дыка-ла хожудап турган. Панельден бажыңнар тудар тудуг плиталары болгаш өске-даа демир-бетон кылыглары үндүрүп турган Кызылдың ДСК-зының продукциязы чедишпезинден хоорайларга чурттаар оран-сава тудуу аажок саадап турган.
Ынчангаш Тыва АССР-ниң удуртулгазы Тывага цемент заводу тудар деп планны тургузуп алгаш, оон ПСД-зин кылдыртып, оон тудуунуң төпчүткен акшаландырыышкынын чедип алган.
Тываның тудугларынга цемент чедишпезинден Тываның цемент заводу карылгалыг ажылдаар деп техник-экономиктиг үндезилел (ТЭО) көргүзүп турза-даа, ооң бойдуска кайы хире хоралыг болурун илередир экологтуг экспертиза-даа эрттирбейн, СЭКП Тыва обкому, Тыва АССР-ниң Министрлер чөвүлели, Тываның цемент заводун тудуп эгелээн турганы ол.
Хайыракан даа тываларга шажын-чүдүлге талазы-биле ыдыктыг даг деп чүвени хүрээ-хиитти узуткап чораан төөгүлүг коммунистиг партия шуут тогбаан деп болур.
Тываның ынчангы удуртулгазын СЭКП-ниң Төп комитеди, ССРЭ-ниң Министрлер чөвүлели база деткип, карылгалыг-даа болза, Тывага цемент херек дээш цемент заводун төпчүткен акшаландырыышкын-биле тударын чөпшээрээн турган.
Хайыракан дааның эдээнге цемент заводун тудуп эгелей бээрге, аңаа удурланып, Ыдыктыг Хайыракан даанга дээп болбас, цемент бүдүрүлгези бойдуска улуг хоралыг деп Тываның улустуң чогаалчызы Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы баштаан шимчээшкин база эгелей берген.
Ол үеде СЭКП Төп комитединиң чиңгине секретары турган М.С. Горбачевтуң чарлааны ажык-чарлыг чорук чуртка эгелей берген турган болгаш, цемент заводунуң удурланыкчыларының-даа, талалакчыларының-даа чагааларын «Шын» солун деңге парлап турган. Оларны ном саңнарында «Шын» солуннуң архивинден номчуп болур.
Чаа Шагаан-Арыгның тудуунга база киржип турган, цемент чедишпезинден тудуглар кайы хире саадап турарын ийи караам-биле көрген болгаш, «Тывага цемент заводу херек!» деп мен база «Шын» солунга бижээн турган мен.
Шыны-биле алыр болза, ынчан мен цемент бүдүрүлгезиниң дугайында билбезим-даа, тудуп эгелээн турган Тываның цемент заводунуң документациязын-даа өөренип көрбээним шын чүве.
Тывага ол хире херек деп санааным, тудуп эгелээн турган Тываның цемент заводунга ажылдаар сорулгалыг, ооң Чаа Шагаан-Арыгга ажылдап эгелей берген турган Дирекциязынче дың кара чаңгыс тыва специалист бооп кирип алган мен. Дирекцияның даргазы кылдыр Чаа Шагаан-Арыгга кеземче херээниң уланчызын эрттирип келген турган Ленинградтан «химик» Р.А.П. (ол ам чок апарган) дээр кижи томуйлаткан турган.
Херектээннерге завод туттура берген турган ынчангы Тываның удуртулгазының база бир частырыы ол база болган. Улуг завод Дирекциязын «химик» кижи баштай бергени – ол үеде кадр айтырыын кончуг чөптүг эвес шиитпирлеп турганының база бир херечизи болур.
Тываның цемент заводунуң Дирекциязынче бөдүүн инженер бооп кирип алгаш, Дирекция даргазындан мени Красноярскиниң цемент заводунче стажировкаладып чорудуптарын дилээримге, ол чөпшээрежипкен.
Ынчалдыр тудуп эгелээн турган Тываның цемент заводунга ажылдаар дээш Красноярскиниң цемент заводунга 1988 чылдың август айдан эгелеп 1990 чылга чедир, бүдүн чартык чыл дургузунда ажылдавышаан, цемент бүдүрүлгезин өөренген мен.
Красноярскиге чеде бээримге мени чылыг-чымчак хүлээп алган КЦЗ-ниң удуртулгазынга, бүгү арга-дуржулгазын меңээ дамчыдып келген кады ажылдап турганым коллегаларымга четтиргеним илередип чоруур мен. Муң ажыг кижи ажылдап турар улуг заводтуң коллективи база чаңгыс өг-бүле ышкаш апаар чүве-дир деп КЦЗ-ге ажылдааш билген мен.
КЦЗ-ге баштай алды ай дургузунда Электроцехтиң 5 дугаар разрядтың электромонтеру болуп кирип алгаш, цемент заводунуң шупту электри ажыл-агыйын бодум холум-биле тудуп тургаш өөренгеним, меңээ бүгү назынымда ажыктыг бүдүрүлге арга-дуржулгазы болган. Арткан бир чылды заводтуң кол энергетик килдизиниң улуг инженер-энергетиги бооп ажылдааным түңнелинде, КЦЗ-ниң кол инженери Вячеслав Петрович Дашкевич биле директору Петр Маркович Исаченко мени аңаа ажылдап артып каарын суртаалдап шаг болганнар. Ол меңээ улуг үнелел болган.
КЦЗ-ниң кол энергетиги турган, ынчан Герман Демократтыг Республикаже (ГДР) чоруур дээш документилерин белеткеп турган Иосиф Пиусович Макк эвес болза, Красноярскиге Тывага завод туттунарынга чедир ажылдап артып каар-даа турган боор мен. Ол энергетик даргам ынчан «Мен өгбелерим чуртунче чанарым ол, сен база Тыва чуртуңче чанар болзуңза эки» – диген.
Мени КЦЗ-ге ажылдап артып каарын саналдаан турган заводтуң удуртулгазы «Тываның цемент заводу карылгалыг боор, ооң төндүр туттунар-туттунмазы билдинмес завод-тур» – дигени алызы барып шын болган. 1991 чылда ССРЭ буурап дүшкени-биле Тываның цемент заводунуң тудуун акшаландырып турган эвилел чергелиг яамы база дүшкен. Акшаландырыышкын чокка завод тудуу турупкан.
Мен 1990 чылдың январь айда Шагаан-Арыгже (эрги Шагаан-Арыгны долузу-биле көжүрүпкен, ооң орну суг адаанче кирген турган) чедип келгеш, март айда Шагаан-Арыг хоорай Совединиң улус депутадынга соңгуткаш, улаштыр хооркүүском даргалай берген мен. ГДР-же чорупкан немец энергетик даргам чугаазы ынчалдыр база шын болган.
Тываның цемент заводунуң Дирекциязын ынчан алыс боду Шагаан-Арыг чурттуг Николай Анатольевич Пряхин даргалай берген турган. Эрги директор Ленинградка бажың-балгат садып алгаш, чана берген. Шагаан-Арыгга кеземче херээ эртип келген «химик» ынчалдыр хөй акша-шалыңныг бедик эрге-дужаалга ажылдааш, улуг олча-омактыг чанган…
Шагаан-Арыгның үндезин чурттакчызы Н.А.Пряхин Москвадан кээп турган акшаландырыышкынны социал объектилер тудуунче мурнады углааны кончуг шын болган. Ооң ачызында 60 аал чурттаар 5 каът бажың ажыглалче кирген (Дружба кудумчузунуң 59 "б" дугаарлыг бажыңы). Коттедж бажыңнар база шупту туттунган (Степная болгаш Тупиковая кудумчуларында).
Уруглар садын 70 хуу чедир тудуп каан турда, Москвадан акшаландырыышкын үстүп каан. Ону 2014 чылда уруглар садтары тудар федералдыг программа ачызында, мен Улуг-Хем кожуун чагырыкчызы турумда, ажыглалче 160 олуттуг кылдыр киирген. Ол дээрге Шагаан-Арыгның «Челээш» уруглар сады ол-дур.
Заводтуң чедир туттунмаан ниити чуртталга бажыңының чартыын ам бо хүннерде анаа чуртталга бажыңы кылдыр чедир туткаш, ажыглалче киирген. Өске чартыының таваа чаъс-чардан үрелип эгелээнин барымдаалааш, аңаа садыг төвүн тударын хууда сайгарлыкчыга чөпшээрээн. Ниити чуртталга бажыңының ниити чемненилге черин (столовая) көдээ ажыл-агый рыногу кылдыр эде тударын база бир сайгарлыкчыга база чөпшээрээн.
Ынчалдыр 1988 чылда Тываның цемент заводунуң акшаландырыышкыны-биле Шагаан-Арыг хоорайда чурттаар оран-сава немешкен. Чедир туттунмаан социал объектилер ам бо хуннерде тудуп доостунган болуп турар.
Совет үеде Ыдык Хайыракан дааның эдээнге элээн туттуна берген турган цемент заводунуң ам ора-сомазы-даа чок. Ол тудуг дүлгээзинниг 90 чылдарда-ла төндүр үптеттине берген…
Ам бо хүннерде кезек-кезек болгаш Хайыракан дааның чугайын, Кара-Чаатының дойун ажыглап, аңаа цемент заводу тудар деп айтырыг көдүрлүп кээп турар.
Совет үеде безин карылгалыг боор деп санап каан турган Тываның цемент заводу амгы рынок экономиказының үезинде ону акшаландырар инвестор тывары берге деп санаар мен.
Ылап-ла Кыдаттан инвесторлар Хайыракан дааның чугайының, Кара-Чаатының дойунуң курлавырларын санап көргеш, аңаа цемент заводу тудар болза, ынаар киирген акша дедир эгилбес, орулга эккелбес, карылгалыг боор деп шагда-ла санап каапканнар.
Кызылда «Азимут» дээр аалчылар бажыңы тудуп каан Азербайджандан инвесторлар база ол айтырыгны өөренип көргеш, цемент заводунуң тудуун акшаландырарындан ойталааннар. Олар-биле мен бодум Улуг-Хем кожуун чагырыкчылап тургаш ужурашкан, ол төлевилелдиң чедер-четпес талаларын оларга тайылбырлап берген турган мен.
Амгы рынок экономиказының негелделери-биле цемент заводунуң күчүзү чылда 1 сая тоннадан эвээш эвес аңгы-аңгы марканың цементизин бүдүрер ужурлуг. Ону бүдүрер чиг-эттиң курлавырлары заводтуң 50 чылдан эвээш эвес ажылдаарын хандырар ужурлуг.
Улуг-Хем кожуунда, Хайыракан дааның эдээнде, 20 сая тонна чугай, Кара-Чааты чыдымында 5 сая тонна бедик шынарлыг дой бар. Ол курлавырлар экономика талазы-биле орулгалыг боор, чылда 1 сая тонна цемент бүдүрер завод тудар болза, ооң ажылын чүгле 20 ажыг чыл иштинде хандырар. А бүгү делегейниң цемент бүдүрүкчүлеринге чаа завод тударда 50 ажыг чыл ажылдаар курлавырлар херек.
Ол ышкаш совет-партия үезинде шуут тооп көрбейн турган шажын-чүдүлге айтырыы ыдыктыг Хайыракан дааның эдээнге, ону чазылдырып, касканнап эгелээр цемент заводун катап тудар дээр болза, бо хүнде чидии-биле туруп кээр.
Эрткен чылын Башкирияда ыдык боор Куштау дээр дагны Башкирияның сода компаниязы (БСК) чазылдырып, ында чыдар чиг-этти шиңгээдип эгелээр деп турда, башкирлер болгаш ол ыдык дагның өске-даа омак-сөөктүг камгалакчылары аңаа удурланып үнген соонда, Башкирияның Баштыңы Радий Хабиров аңаа ажыл-агый чорутпас, бойдус тураскаалы деп чарлаар ужурга таварышкан. Россияның Президентизи В. Путин база Куштаунуң камгалакчыларын деткээнин массалыг информация чепсектери дамчыткан турган.
Куштаунуң курлавырлары БСК-га миллиард-миллиард орулганы эккээр турган. Башкирлер ындыг орулгалыг боор бүдүрүлгеге безин удурланып, ыдык даан камгалап ап шыдааннар.
А бистиң ыдык Хайыракан дааның эдээнге тудуп эгелей берген цемент заводу совет-партия үезинде цемент чедишпезинден херек турган-дыр. Ам рынок экономиказынче кирген, цемент дефицит эвес апарган, чуртуң иштинде-даа, даштыкыдан-даа цемент заводтары ону чедер болгаш артар кылдыр бүдүрүп турар үеде, Тывага цемент заводу тудар деп төлевилел кедизи чок апарган. Ылап-ла маңаа бүдүрген цемент өртээ, соңгаартан эккелген цемент өртээнден дөмей аар боор. Ону техник-экономиктиг санаашкыннар көргүзүп турар.
Ол ышкаш экология айтырыгларынче амгы үеде улуг кичээнгейни чазак-чагырга болгаш экологтуг организациялар салып турар. Федералдыг хоойлу-дүрүм бо талазы-биле шыңгыыраан.
Совет-партия үезинде ышкаш, чижээ, цемент херек болганда, экология айтырыгларынче кичээнгей салбас болза ажырбас деп чүве ам бо хүннерде шуут болдунмас, федералдыг хоойлу-дүрүмге дүүшпес.
Улуг-Хем хемниң камгалал зоназында (эриктен 500 метр) турар ыдыктыг Хайыракан дааның эдээнде, экология талазы-биле хоралыг (кандыг-даа экспертиза эртип шыдавас), экономика талазы-биле карылгалыг боор цемент заводунуң тудуундан ойталааш, Хайыракан даан туризм, шажын-чүдүлге талазы-биле ажыглаар республика чергелиг бойдус тураскаалы кылдыр чарлаары негеттинип келген.
Экономика талазы-биле карылгалыг, экология талазы-биле хоралыг цемент бүдүрүлгезиниң орнунга, Улуг-Хем кожуунда Кара-Чаатының дой чыдымын ажыглап, Шагаан-Арыгга тууйбудан эгелээш тудуг материалдары, аяк-савага чедир керамиктиг кылыглар бүдүрүп үндүрер завод азы комбинат тутканы черле кедилиг деп санаар мен. Кара-Чаатының дойундан кылган бурунгу аяк-сава Санкт-Петербургта Эрмитаж музейинде безин бар деп билир мен. Ол Кара-Чааты дойунуң бедик шынарлыын бадыткап турары ол.
Ынчангаш Тываның цемент заводунуң тудар-тутпазы айтырыгны экономика болгаш экология, шажын-чүдүлге талазы-биле өөренип көргенинден болгаш хөй-ниитиниң санал-оналын дыңнаанындан хамааржыр-дыр. Бо айтырыг мооң-биле дооступ кагбас, эрге-чагырганың туружун илереткен уланчылыг боор ужурлуг.
Мерген АНАЙ-ООЛ,
2007-2008 чылдарда ТР-ниң үлетпүр болгаш энергетика сайыды.
#Экономика #Шагаан_арыг #Цементзаводу #Тыва #Тува #Тувамедиагрупп #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva