Эрзин кожууннуң Нарын сумузунда «Уургай» КБК-ның даргазы Батаа Кунгаа эрткен чүс чылдың 90 чылдарындан тура тыва уксаалыг өшкү малды өстүрүп көвүдедир, шинчилээр, ооң дүгүн болбаазырадыр, малдың чаа породазын уксаажыдар ажылдарны чорудуп келген хоочун малчын. Батаа Бууевич хөй чылдар дургузунда кылып чоруур ажыл-ижинге хамаарыштыр ону дүвүредип чоруур айтырыгларын «Шын» солуннуң номчукчулары-биле үлешкен.
Тывага үндезин малдарның уксаазын тургузуп, ооң генофондузун, уксаажыдылгазын сайзырадыр эртем ажылдарын кылыры-биле, Тываның эртем ажылдакчылары биле Көдээ ажыл-агый яамызы сырый харылзаалыг ажылдап, аңаа тускай программаларны ажылдап кылып, ооң күүселдези дээш ажылдаары чогумчалыг.
Тыва мал дээрге чарыгдалы эвээш, бодунуң кадыг-дошкун агаар-бойдузунга өөренген, чайгаар-ла оран-чурттуң оъдун оъттап, суун ижип өзүп чоруур амытаннар ышкажыл. 2018 чылдың эгезинде эртем ажылдакчызы Р.Ш. Иргит-биле тыва өшкүлерниң уксаазын бадыладырынга тускай программаны ажылдап кылгаш, Көдээ ажыл-агый яамызында мал уксаажыдылгазы-биле ажылдап турар килдиске киирген бис. Ол программа ол-ла хевээр кандыг-даа түңнел чок болган. Ынчангаш саң-хөө айтырыгларынга бергедээшкиннер-биле бо ажылдың узамдыгып турары ол. Ынчап турда тыва өшкүлерниң 2015 чылда кылган хан анализиниң хуусаазы база чедип келген. Бо өшкүлерниң уксаазын бо чылын бадылатпас чүве болза, келир чылын база катап 5 чыл иштинде кылган бүгү ажыл катап эгелээр эвеспе. Черле ынчаш, Көдээ ажыл-агый яамызында мал ажыл-агыйының талазы-биле хөй-ле килдистер бар, программалар-биле ажылдаар килдис, мал ажыл-агый килдизи, ында уксаажыдылга ажылы база кирип турар. Бо килдистер кайда чаа эгелээшкиннер бар-дыр деп, чүгле компьютер-биле эвес, шимченгир бооп, боттары бот-идепкейлиг ажылдаза эки боор.
Өске регионнар, чижээ, Бурятия, Калмыкия боттарының үндезин малдарының уксаазын тургузары-биле кончуг улуг ажылдарны кылып, тус черлерниң Көдээ ажыл-агый яамылары тускай программаларны ажылдап кылып, федералдыг болгаш регионалдыг саң-хөө айтырыглары-биле дузалажып, эки түңнелдерни чедип ап турар.
Россияның Көдээ ажыл-агый яамызында малдың уксаажыдылгазынче улуг кичээнгейни салып, регионнарга малдың уксаажыдылгазын сайзырадыры-биле, федералдыг дузаны хөйү-биле кылып турар. Бис боттарывыс тускай программаларны ажылдап кылып, ону чедип ап шыдавайн турар бис.
Бисте тыва өшкүлерниң беримчезиниң деңнеп четпес ажык-дузазын билбезивистен ооң саны чылдан чылче эвээжеп турары дүвүренчиг. Олар чүгле мурнуку кожууннарда (Өвүр, Тес-Хем, Эрзин). Чазын боорга үнелиг өшкү чөөгү колдуунда-ла Моолче контрабанда кылдыр чоруп турары чажыт эвес. Тыва өшкүлерниң уксаазын бадыладып, ооң ат-чарын алгыдып, интернет четкизинче киириптер чүве болза, бо өшкүлерниң беримчезин иштики-даштыкы рынокче сайгарары белен апаар.
Эрткен чылын, 3 чыл иштинде чыып алган өшкүлеривистиң чөөгүн сайгарар чер чогундан үзүт-ховаганнар чип, эки шынарларын чидирип турда, Моолдуң өшкү чөөгүн, хой дүгүн болбаазырадып, ону даштыкы рынокче сайгарарынга тергиидеп турар «Лидер Кашемир» компаниязы-биле чогуур керээни тургузуп, даштыкы рынокче кирер херек документилерин чыып, Россияның болгаш Моолдуң чөпшээрели-биле Цаган-Тологой эрттирилге пунктузу-биле 800 кг өшкү чөөгүн, 300 кг өшкү дүгүн киирип, даштыкы рынокче бирги чадазын базып, Тыва – Моол – Россия орукту ажыттым.
Бо берге ажылды шуудадырынга Көдээ ажыл-агыйның оралакчы сайыды Юрий Делгер-оолович Оруспай бодунуң делгем билиг-медерели-биле дузалашты. 2016 чылда Республикага тыва өшкүлерниң делгелгезинге киришкеш, Чазактан 300 муң акшаның тускай шаңналын ап, ону малдың уксаазын бадыладырынга, тыва өшкүлерниң санын четчелээри-биле, өшкү, хуналарны садып алган мен. Ол-даа болза далайга дамды бооп дузалаан. Ынчангаш тыва өшкүлерниң уксаазын бадыладырынга тускай программаны катап тургузуп, ооң уксаазын май айдан бээр бадыладыр болгаш часкы өшкү чөөгүнүң чыылдазын база тускай хемчеглерден ажылдап кылза кандыгыл.
Батаа КУНГАА.
Эрзин кожуун.