Эки садыгжы – эртине сеткилдиг
(Очерк)
Бүрбү Балчыырович Серен – 40 ажыг чыл дургузунда садыг шугумунга бараан болуп келген, амгы үеде хүндүлүг дыштанылгада, 80 харлыг болза-даа, республиканың «Шын» солунга удаа-дараа номчуштуг, дээштиг, солун материалдарны бижип чоруур, ооң адак-бышкаа чиик-сергек, өг-бүлениң тендиш дивес быжыг чөлеңгиижи, даянгыыжы болур. Ол 36 уйнуктарның энерелдиг кырган-ачазы, чоргааралы, сүмелекчизи, деткикчизи. Чеди (үш оол, дөрт кыс) ажы-төлүн дөгерезин ортумак болгаш дээди эртемге чедирген, амыдыралдың ак оруунче үдеп, бут кырынга быжыы-биле тургускан, Кижи деп атка төлептиг – үлегерлиг ада.
Бүгү назынындан бөгүнге дээр – «Шын» солуннуң чарылбас өңнүү, бижикчизи болгаш номчукчузу, суртаалчызы.
Совет үеде, ажылынга ээ-харыысалгалыг, шынчы, бодунга негелделиг, күрүнениң планныг ажылын ажыр күүседир дээш, ол бодунуң мергежилинге бердиниг-биле бүгү күжүн салып, бергелерге торлуш дивейн, кызымак чоруун көргүскени, ооң хөрээнде: «Күш-ажылдың Кызыл Тук» ордени, «Күш-ажылдың хоочуну» медаль, «Хереглекчилер кооперациязының тергиини» – деп хөрек демдээ, «Социалистиг чарыштың Хереглекчизи», (1973, 1974, 1975, 1976, 1977чч), «Тоску беш чылдың тергиини», Тыва АССР-ниң Хүндүлел бижиктери дээш хөй-хөй шаңнал-макталдары херечилеп турар.
Бо бүгү шаңналдар көдээ чоннуң хүн-бүрүде амыдыралынга хереглелин хандырар дээш, дүн-хүн чок сагыш човаашкыны, ажыл-ижинге үре-түңнелдиг, биче сеткилдиг чоруу болур.1978 чылдың май 24-те, Волга эриинде Саратов хоорайга болган Бүгү Россияның хереглекчилер кооперациязының Аныяктар дагдыныкчыларының I-ги следунга Тываның мурнундан Бүрбү Балчыырович чааскаан төлээлеп киришкен. Следтуң байырымныг хүнүнде Роспотребсоюзтуң даргазы М.Денисов, Профэвилелиниң даргазы Шалауров баштады даргалар ооң хөрээнге «Отличник Потребительской кооперации» деп хөрек демдээн кадап, байыр чедирген. Ол хүн ооң амыдыралынга төөгүлүг болгаш уттундурбас онзагай болуушкун болган. Эки садыгжы – эртине сеткилдиг дижир болгай. Бүрбү Серен садыг шугумунга ажылдавышаан, Красноярскиниң садыг техникумунуң товаровед-организатор салбырын доозуп алгаш, улаштыр Иваново хоорайда райпо даргалары белеткээр курсту кызыл диплом-биле дооскан.
Кожууннуң суур бүрүзүнге немелде хлеб быжырар пекарня, аъш-чем, идик-хеп ажыл-агыйларының болгаш ном садыы, малчыннарга автолавка хандырылгазы дээн айтырыглар удаа-дараа тургустунуп келирге, дээди мергежилдиг, арга-дуржулгазы улуг специалист боорга, Бүрбү Балчыырович Серенни райпо баштаар черинге томуйлаан.
Торгалыг, Чаа-Суур, Дус-Даг, Амдайгын суурларга чоннуң чугула хереглелдерин дарый шиитприлеп, аъш-чем, идик-хеп, ном садыглары, гаражтар, хлеб быжырар пекарня, садыгжылар болгаш техниктиг ажылчыннарга хуралдаар залдарны, одалга системазы, телефон харылзаазы, чырык киирер чагылар дээш бүгү-ле ажыл-агыйларны бут кырынга тургускан. Ол үеде токпак ыяш белеткээр ажыл база чымыштыг. Торгалыг суурга дүн-хүн чок хлеб быжырар пекарня ажылдап, график езугаар хлебти суурларга үезинде эккеп турган. Ол үеде эң берге айтырыг – кызыгаар постуларын паспорт, документ езугаар эрттирилгези дыка нарын турган. Далган, бараан сөөрткен машиналар хүн-хүнү-биле кызыгаарга оочурлап тура хүнзээр, суурлар аразы ырак, чаъс, хар, шуурганга-даа таваржыр. Чаа-Суур биле Амдайган талазынга малчыннарның амыдыралын хандырар бир автолавка, Торгалыг – Чоза – Кара-Тал аразынга дус бүдүрүлгезин харыылаар бир автолавканы шалыпкын байдалга тургускан. Хүн-бүрүнүң амыдырал-хандырылгазы кедергей чымыштыг, айлар, чылдар билдиртпейн эртип турган.
Күрүнениң харыысалгалыг ажылындан аңгыда, хөй-ниити ажылдары кезээде төнмес. Ол дээрге, Өвүр кожууннуң райпо баштаар чериниң, Россияның хереглекчилер эвилелиниң, Хереглекчилер кооперациязының Обкомпрофэвилелиниң Пленум кежигүнү болбушаан, оон аңгыда район, суму советтериниң депутадынга каш удаа соңгудуп, агитквартиралар, коллективтер аразынга культурлуг хемчеглер, уран чүүлчү фестивальдар, көрүлделерге кооперация ажылдакчылары кезээде бир, ийи дугаар черге чоруп турган.
Ол бүгү чедиишкиннер – Бүрбү Серенниң удуртукчу талантызы болбайн аан. Ол боду баян, хылдыг хөгжүмге, мандолина, гитара, балалайкага дыка ойнаар, ырлаар, чогаадыр-даа турган. Бүрбү Балчыырович Серенниң хөгжүмге уран талантызын амгы үеде оглувус Владимир Серен дөзеп алган, республикада билдингир композитор апарган. Адашкыларның уран чүүлге бердингенин аңгы бижиир болза, дыка солун.
Тываның Чазаа чылдың-на «Иелер» база «Адалар» хүнүн демдеглеп, байырлап турарынга бодум хуумда өөрүп чоруур мен. Адаларның алдар-адын көдүрүп, «Шын» солуннуң арнынга «Үлегерлиг ада» деп мөөрейлиг арындан ажыдарын хуумда сүмелексээр-дир мен. Адаларның арга-дуржулгазын нептередип, чон-биле Тываның Херээженнер эвилели ышкаш көскү ажылдаар болза дээрим ол.
Уругларым ачазы ажы-төлү дээнде балдыр сыкпас. Амыдыралдан бир чижек: 1992 чылда республиканың Өөредилге яамызының шугумундан солчулга-биле ийи кижини Моол Арат Республиканың күрүнениң эмчи институдунга улусчу эмнээшкин салбырынга олуттар бээрге, уруувус Саянаны ачазы ынаар өөренири-биле дыка деткээн. Уруувус Моолга алды чыл өөренгеш, дээди мергежилдиң дипломун алган. Амгы үеде уруувус моол дыл кырынга медицина литературазын тыва дылче очулдуруп, улусчу эмнээшкин талазы-биле Сахалинде чаладып, ында ажылдап, чурттап чоруур.
Бүрбү Балчыырович боду моол дылды билир, репрессия үезинде ооң ачазының бир кады төрээни улуг лама-башкы Моолче дезе берген. Ол ырак төөгү. Ынчангаш, ында моол төрелдери-биле харылзаазы үзүлбээн, ол дээш Саяна ачазынга чоргаарланыр. Уруу чаш турда, эвээш эвес шүлүктерни бижип, сөөлүнде «Салгалдарга сөңүвүс» деп номну чырыкче үндүрген. Ол ийи номнуң автору, публицистиг материалдарны 1980 чылдардан бээр «Шын» солуннуң арнынга үзүк чок, амдыгаа дээр бижип чоруур. Ук чогаалында «Саянажыым» деп шүлүкте:
«Ишти-хөңнүм ала-чайгаар
часкарып кээр.
Идегелим, чоргааралым, өөрүшкүм
Узун чаштыг Саянажыым
бисти өөртүп,
Улус чонун эмнээринге бердинипкен»
деп, уруунуң келир үезин ынчаар бижип турар.
Шынап-ла, уруувус Саяна чөөн чүк улустарының улусчу медициназының дээди мергежилдиг эмчизи болган. Ажы-төлүн эртемниг кижилер болурунга адазының ролю дыка улуг дээрзин демдеглээр апаар. Чаңгыс сөс-биле бөдүүн, ховар ада. Бүрбү Балчыырович Серенниң өг-бүлезиниң сүмелекчизи, уругларының иези – Соскарбаа Тюлюшовна Серенада база-ла республиканың садыг-кооперация шугумунуң хоочун ажылдакчызы. «Шын», «Ава» солуннарның доктаамал бижикчизи, ийи номнуң автору, Тываның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, шүлүкчү. Уругларым ачазы, юбиляр Бүрбү Серенге тураскааткан шүлүүмнү мөгейиг-биле сөңнедим.
Хөөкүй аваң аныяанда
«кызыл-дустаан».
Хөөкүй чаштар өскүс артып,
чүнү көрбээн.
Кады төрээн улуг угбаң
Сүрүң харын
Карак болуп, авамайлап,
өстүрүп каан.
Эрткен орууң каалама черле
болбаан.
Эрес-кежээ, ажыл-ишчи,
ызымааңны
Амыдырал, чуртталгаңда
бадыткадың.
Ажы-төлдү өрү тыртып,
өстүрүштүң.
Улу чылда төрүттүнген оол болгаш,
Уран чүүлчү, билбезиң чок,
холуң алдын.
Кооперацияның шугумунга
ийи бистер –
Коллектив дээш, эгин кожа
ажылдаан бис.
Амыдырал узун оруун кады эртип,
Ада-өгбе чурттун тудар оолдуг,
кыстыг
Амыранчыг чаштарывыс доруктуруп,
Аас-кежиин алгап, ырлап чурттап
чор бис.
Аактыг-хээктиг чуртталганың
элгээшкинин
Аккан хемниң саарыг суу дег,
шапкынынга,
Амыдырал шылыышкынын,
шыдашкан бис.
Акшый бергеш, улам харын
быжыккан бис.
Сес он чылдың чазы, чайы,
күзү, кыжын –
Сээң-биле четтинчипкеш,
арт-сын ажып,
Айдың дүне таалалга алзып,
чурттап,
Аткан даңны деңге туруп,
уткуп чор бис.
Соскарбаа Серенада.
Кызыл хоорай.