Ыраажы малчынның кыштаа, чайлаа
Сергей Балган анай чажындан тура-ла ырлаар мен деп сактып чугаалаар. Эгезинде уруглар садынга ыры кичээлинге баян үделгезиниң адаа-биле чаштарга бижиттинген ырларны күүседип чораан. Ооң соонда школага өөрени бергеш, база-ла ол салым-чаяанын кагбаан. Чоорту, ыры-хөгжүм уран чүүлүнүң делегейи ону бодунче хаара тыртып кире бергенин эскерип кааш, боду база салдынмайн барган. Улуг-Хем кожуун болгаш ооң өскен-төрээн Арыг-Үзүү суурунга эртип турган аңгы-аңгы ыры мөөрейлеринге, ол ышкаш республика чергелиг “Хамнаарак” ыры мөөрейинге каш удаа киришкен болгаш ийиги, үшкү чергениң дипломантызы шаңналдарны чаалап ап чораан.
Амгы үеде “Кыштаг” губернатор төлевилелиниң киржикчизи, 33 харлыг малчын үш чүс ажыг хой-өшкүлүг. Өөнүң ишти Саглаана-биле кады үшкү база бешки класстарның өөреникчилери Сайдан база Айслан деп бир оол, бир кысты кижизидип, өстүрүп чоруур.
“Кыштаг” губернатор төлевилелиниң киржикчизи, “Ыраажы малчын” деп мөөрейниң тиилекчизи Сергей БАЛГАН:
– “Кыштаг” губернатор төлевилелинге 2018 чылда киржип эгеледим. Ынчан, 200 хойну алгаш, ийи чыл болганда, эрткен 2020 чылда, база-ла Арыг-Үзүү суурдан дараазында киржикчи Шолбан Оюннуң өг-бүлезинге хүлээдип бердим. Ооң соонда база 300 ажыг хураганнарлыг арткан болгаш амгы үеде 300 ажыг төрүүр хойларлыг мен. Хой оолдашкынының түңнелдери-биле 130 ажыг хураганны камгалап алдым. Мээң бо кыштаам шээр малды азырап, өстүреринге кончуг таарышкан. Одар-белчиир, оът-сиген база четчир. Ынчангаш, чайлаглап, тайгаже көжер барымдаа менде чок.
📢Демниг малчын Ай-кыс Лангаа
Улуг-Хем кожуундан “Кыштаг” губернатор төлевилелиниң база бир киржикчизи Белек болгаш Ай-Кыс Лангааларга малчын кижиниң дыштаныр чай чок болгаш чымыштыг ажыл-ижинге ооң сес кады төрээн угбалары болгаш дуңмалары хары угда дузалажып турар. "Чүгле бо хүннерде июль айның изиг хүннери мал ажылынга шаптыктап тур. Оон өске берге айтырыглар чок" – деп, чугаакыр болгаш хүндүлээчел малчын кыс, дөрт харлыг уруглуг база ийи хар чедип турар бичии оолдуг ава, мээң салган айтырыгларымга харыылавышаан, хөөреп олур.
– Бистиң хөй эвес бир чыл ажыг үе иштинде шээр мал кадарып келген арга-дуржулгавыстан алгаш көөрге, бо хүннерде хураганнардан хойларны аңгылаары чугула. Чүге дизе хойлар хураганнарны ам-даа эмзирип турар. Ооң түңнелинде, шээр мал кыжын, чазын чудаар, деңгел кирбейн баар чылдагааннары ол. Удавас сиген кезер үе база чоокшулап олурар, аңаа база белеткенир апаар – деп, аныяк малчын чугаазын уламчылады.
“Кыштаг” губернатор төлевилелиниң киржикчизи с Ай-кыс ЛАНГАА:
– Мен, өөм ээзи Белек Лаңгаа-биле эрткен 2020 чылда “Кыштаг” губернатор төлевилелиниң киржикчилери-дир бис. Бо чылын чүс алдан ажыг хураганнарны онча-менди камгалап алдывыс. Малдың чаш төлүнүң деңгели шыырак.
Чүгле харын, бо июль айның чайгы изиг хүннери шээр мал одарладырынга шаптыктап тур. Даң бажында 4 шакта одарже үндүрүпкеш, дүште хойну кажааже киир ай дээр. Чүге дизе хүндүс хой одарлаар аргажок, агаарның температуразы изиг болгаш чаңгыс черге туруп алгаш изиг хүн херелдеринден камгаланып, серииттенип туруп бээр. Ынчангаш чүгле хүндүскүнүң 4 шактан кежээ 10 шакка чедир шээр малды одарладыр.
Хой ажылынга малчын кижиниң манавааны чүүлдер база тургустунуп кээр. Чижээлээрге, эрткен чылын 10 хире хой соок кышты ажып шыдавайн, чудап өлген. Харын-даа бо чылын мал оолдаашкынның түңнелдери-биле 100 ажыг баш хураганнарны камгалап алган бис. Ооң-биле өлген малдың дуюун тургузар апаар.
Бо төлевилелдиң кол сорулгазы эрес-кежээ, шудургу ажыл-иштен шупту чүве хамааржырын мен эки билип алдым. Каш чыл дургузунда муңчу малчыннар аразынче-даа кирип болур. Ынчалза-даа дүн-хүн дивес малды кадарып, карактаары чугула.
Өөм ээзи Лангаа Белек бо хүннерде тайгаже ыяштап чорупту. Бистиң салган сорулгавыс-ла хөй. Кыштагның чанынга, чайгы үеде чурттаар бичии бажың, ол ышкаш мал-маганны изиг хүн караандан камгалаар сери тударын база шиитпирлеп алдывыс. Ооң-биле чергелештир чайлаглаар ажыл база бар. Малды тайганың оъдунга бичии деңгел киирип, семиртип алыры чугула.
📢Усманың ногаажылары
Мал ажылындан аңгыда улуг-хемчилер үшкү салгалдың ногаажылары. Чижээлээрге, амгы үеде “Усма” көдээ ажыл-агый кооперативиниң картофель, ногаа тарып олуртуп алган шөлдери шаанда совет үеде Улуг-Хем кожууннуң Торгалыг ортумак школазынга хамааржып турган. Ол үеде база маңаа ол-ла ногаа, картофельди тарып, өстүргеш, бедик дүжүттү ажаап алыр чораанын “Усма” көдээ ажыл-агый кооперативиниң удуртукчузу Радмир Сат эки сактыр. Бо хүннерде 140 ажыг га ногаа шөлдериниң ээзи Радмир Сат ийиги хлеб деп санадыр картофельди болгаш свекла база капустаны, ооң-биле чергелештир шенеп көөрү-биле чеснокту безин тарып алган.
Бо чылын көдээ ажыл-агый кооперативиниң кежигүннери 140 ажыг га шөлге картофельди, ол ышкаш 60 гектар черге ногаа аймаан тарып алыр сорулгалыг турган. Ынчалза-даа “Чоннуң картофели” деп губернатор төлевилелин боттандырары-биле планны эде көөр ужурга таварышкан. Ооң түңнелинде, картофель тарыыр шөлдерниң хемчээлин 120 га чедир улгаттырган, а ногаа тарып, олуртур шөлдер 12 гектар чедир кызырылган. Оон аңгыда, бо чылын Мөңгүн-Тайга кожууннуң орулгазы эвээш база хөй ажы-төлдүг өг-бүлелеринге 1 га черге картофельди олуртканын Улуг-Хем кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелели дыңнадып турар.
Картофель, ногааны тарып олурткан соонда, ногаажыларга ужар чалгынныг доос-каралар, ховаганнар база шартылаалар болгаш черлик үнүштер дүвүрелди оттуруп, бедик дүжүт ажаап алырынга шаптыктаар. Ынчангаш, чайны өттүр оларның-биле демиселди чорудары чугула. Ону болдурбас дээш, химиктиг холуксаалар-биле чаштырар ажылдар үзүк-соксаал чок уламчылаар.
“Усма” көдээ ажыл-агый кооперативиниң удуртукчузу Радмир САТ:
– Бистиң көдээ ажыл-агый кооперативинде Даңзы-Белек Мөңгүн-оол, Ахмед Дадар-оол болгаш Аяс Домба дээш оон-даа өскелер-биле кады шупту 10 кижи бактаап турар. Документ езугаар 2013 чылда, а херек кырында 2014 чылда ажылдап эгеледивис. Кыска хуусаада, ийи чыл болганда, эки түңнелдерни көргүзүп эгелээривиске, Улуг-Хем кожуун чагыргазы бисти деткип, дузалажып эгелээн. Эрткен чылын 200 ажыг тонна картофель үрезиннерин тарып олурткаш, 800 ажыг тонна картофель дүжүдүн ажаап алдывыс. Бо чылын 240 тонна үрезиннерни олуртувус. База сес чүс ажыг азы 1 муң тонна хире дүжүттү ажаап алырынга идегеп тур бис. Хөй дүжүттү ажаап алырынга хөй күш херек. Көдээ ажыл-агый кооперативиниң каш борбак кежигүннери аңаа күш четпес. Ынчангаш, чурттакчы чонну эвилелдээр чаңгыс эптиг арга бар – биске 50 шоодайны чыып бергеш, 50 шоодайны боду ажаап алыр. Ооң түңнелинде эрткен чылын маңаа барык бүгү Тывадан чон келген чүве. 2020 чылда коронавирус деп хамчык аарыг чаа-ла нептереп, кедерээн үезинде, эмчилерге дузалажыр чарлалды бериптеривиске, ыраккы Мөңгүн-Тайга, Чаа-Хөл болгаш Эрзинден эмчилер кээп, картофель дүжүдүн ажаап алды. Картофель болгаш ногаа аймааның дүжүдүн колдуунда бюджет организациялары болур уруглар садтары, школалар база эмнелгелерге дужааптар-дыр бис. Көдээ ажыл-агыйның машина, техниказы-биле хандырылгавыс база четчир. Картофельди бок, чашпан үнүштерден, хоралакчы хээкчилерден камгалаар, хоран чаштырар культиватор, шөлдү суггарар херексел, чазын картофель үрезиннерин тарып олуртур, күзүн казар дериг-херекселдер база бар. Ындыг-даа бол, картофель дүжүдүн хол-биле чыыр, ону аңгылап, сорттаар болгаш шоодайлааш, машинаже чүдүреринге база ажылчын холдар негеттиннип турар.
📢Тараажының хомудалы
Улуг-Хем кожууннуң тараажылары бо чылын 3 муң ажыг га черге тараа база мал чеминиң культураларының үрезиннерин чашкан. Ооң иштинде 500 гектар аъш-чемге ажыглаар, тодаргайлаарга, республикада билдингир “Тыва-Далган” деп продукцияны бүдүрүп үндүреринге ажыглаар тараа болур. Арткан 150 ганы мал чеминге ажыглаарын шиитпирлээн.
Улуг-Хем кожуунда амгы үеде чедиишкинниг ажылдап турар ажыл-агыйларның бирээзинге “Оргаадай” көдээ ажыл-агый бүдүрүлгезин хамаарыштырып болур. Бо чылын часкы хову ажылдарында 250 гектар черге кызыл-тас, 250 га шөлге арбай, 300 гектар черге суланың үрезиннерин чашкан, ооң-биле чергелештир хөй чылдыг сиген медени 20 га черге тарып олурткан. Ынчалза-даа агаар-бойдустуң таарымча чок байдалдары база көдээ ишчилерге улуг шаптараазыннарны, когаралды чедирген.
Улуг-Хем кожууннуң агроному Энмекей БОРА-ХОЛ:
– Бо чылдың июнь 5-те Улуг-Хем кожууннуң девискээрин таварып эрткен улуг шуурган болгаш долу көдээ ишчилерге улуг когаралды чедирген. Колдуунда, Торгалыг болгаш Чааты сумуларның девискээринде тараажылар, арат-фермер ажыл-агыйларының киржикчилериниң 200 га черде чашкан тараа культураларының сывын агаар-бойдустуң халавы сый шаап, таптап каапкан. 120 гектар хире шөлде тараа мал чеминиң культураларының сыптары чоорту үнүп келген, арткан 80 ажыг га черде тараа олчаан узуткаттынган. Бо айтырыгны Тыва Республиканың Онза байдалдар база Көдээ ажыл-агый яамызынга тургузарывыска республика чергелиг онза байдал чарлаттынмаан болгаш когаралды эгидер арга чок – деп харыы берген.
Мерген ОНДАР.
Арслан АРАКЧААНЫҢ тырттырган чуруктары.
#Көдээажыл_агый #Улуг_хемкожуун #Кыштаг #Тыва #Тува #Тувамедиагрупп #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva