ССРЭ үезинде тырттырып үндүрген хөй уран-чечен кинофильмнер аразында көрүксенчиг болгаш алдарлыг, уттундурбас чараш ырыларлыг «Свинарка и пастух» деп кинону (1951ч., режиссеру Иван Пырьев) эрткен неделяда «5» телеканалга база катап таалап көрдүм.
Бо кинофильмни көрүп ора, 1957 чылда Бүгү-делегейниң аныяктар болгаш студентилер фестивалынга киржири-биле совет чурттуң төвү Москва хоорайже Тывадан хөй-ле уран талантылыг болгаш бөдүүн ажыл-ишчи кижилер чораанын сактып келдим. Фестивальдың көрүлдезинге бистиң алдарлыг «Ээлдек шыңгырааш» танцы-самывыс база хөөмей-сыгыдывыс делегейни кайгаткан – Максим Дакпай фестивальдың алдын медалының эдилекчизи болганын төөгүден билир болгай бис. Аңгы-аңгы адырларда ажылдап турар аныяктар ВДНХ делгелгези-биле танышканнар. Оларның аразында мээң улуг өгбем Михаил Оруспаевич Нордуп-оол.
авазы биле мээң авам кады төрээн алышкыларның уруглары, олар Улуг-Хемниң Демир-Суг чурттуг Ховалыг уктуг улус. Даайымның кырган-ачазы Кончук-Майынды, Хая, Калчан-Чалан база авамның ачазы Унгуу. Нордуп-оолдуң адазы – Эйлиг-Хем чурттуг мал-маганы-даа, ажы-төлү-даа хөй арат Кыргыс Оруспай. Ол фронтуга дуза кылдыр малын Кызыл коъшка сүрүп бергеш, аалынга 1 теве, 1 тергелиг аът, 3 өшкү, 10 шаа хой арттырып алган деп, авамның чугаазындан сактыр-дыр мен. Хая кырган-ачамның улуг оглу Аракчаа – тыва эки турачы. Гвардейжи Аракчаа Ховалыг Хая оглу 1944 чылдың февральда Ровно тулчуушкунунга маадырлыы-биле өлген, ол черде хөөржүткен. Авамның меңээ чугаазы-биле, Аракчаа акызы фронт чоруур дээш, бодунуң төрүттүнген чылын, харын мырыңай 2 хар улгаттыр айыткан бооп турар. Күрүнениң архивинде шыгжаттынган документизи-биле ооң төрүттүнген чылы 1918. Аракчаа өгбевистиң ады найысылалывыс Кызылда тыва эки турачыларга тураскааткан мемориалда мөңгежиттинген. Төре чадазы-биле айтыр болза, Аракчаа биле авам 3-кү салгалдың, Нордуп-оол биле мен 4-кү салгалдың өгбелери болуп турарывыс ол. Демир-Сугнуң Ховалыг аймаандан ам 8-ки чадада ажы-төлдеривис чырык черге бодарап, салгалдан салгал дамчып чоруп орлар. Тывавыстың, чонувустуң улуг найырлыг чылында Нордуп-оол даайым бөгүн бистиң аравыска чораан болза, база бодунуң 100 харлаанын демдеглээр ийик.
Чонумнуң иштинде чуртувустуң сайзыралынга үлүг-хуузун киирген база төрээн Тывазын алдаржытканнарның бирээзи Михаил Оруспаевич Нордуп-оол. Шагаан-Арыгга 7 классты дооскаш-ла, ТАР-ның аъттыг шериг албан-хүлээлгезинче кыйгырткан турган. ССРЭ-де дайын эгелээни билек, Х Улуг Хуралдың шиитпирин күүседип, ТАРН-ның айтыышкыны-биле Нордуп-оол Элегес сумузунга тургустунган ополчен отрядының шериг сургакчызынга томуйлаткан. Кур чер аңдарган бүгү Тываның аңгы-аңгы булуңнарындан келген аныяктар аразында Аракчаа акызы (ол 1-ле хар улуг), Норбу мында-ла болганнар. Кызыл Шеригге, фронтуга дузалажып, тараа-быдаа тарып-өстүрүп, шалыпкын ажылдап кирипкеннер. Ынчан олар шупту 16-18-20 харлыг чалыылар.
1941-45 чылдар – быжыг чурумнуг, бедик негелделиг чылдар. Бистиң-не Тывавысче фашист эжелекчи халдаан чүве дег, бүгү чон шудургу, езулуг-ла маадырлыг ажылдаан, бүгү тала-биле дузазы үре-түңнелдиг болганы төөгүнүң алдын арыннарында бижиттингенин билир бис.
Бодунуң аныяк-чалыы үезинде өөренип, шиңгээдип алган билиглерин, арга-дуржулгазын база ажыл-чорудулгазын Таңды кожууннуң сайзыралынга, колхоз-совхоз болгаш аңгы-аңгы адырларга билдилиг ажыглап, хожудаңгай черлерни чогуур деңнелге удурткаш, үре-түңнелдиг ажылдап чорааны дээш Тыва Чазак Нордуп-оол даайымның ажылын бедии-биле үнелээн – 1957 чылда Москва хоорайже чоруур Таңдының делегациязындан кежигүн болган.
Кур чер көдүрүп, «Элегес» курэконом (Тока аттыг совхоз), Сталин, Ленин, Дзержинский аттыг колхозтар, «Бай-Хаак» девискээр МТС», ажылчыннар кооперациязы «Элегес» – кайы-даа ажылдаан черинге Михаил Оруспаевич быжыг чурумну чонундан негеп турган. «Чурум турбас болза, хамык чүве тоо быдарап чоруп каар, ооң соонда хоозураашкын, куруглаашкын келир,… эгезинден эгелээри ындыг-ла амыр эвес…» – дээр кижи деп, авам сактыр. Даанган ажылынга кызымак, шыны-биле, ак-сеткилдии-биле чүгле чонундан эвес, бир-ле дугаарында бодундан улуг негелдени кылып турганы дээрге, ооң харыысалгазы. Ополчен шериг сургакчызы, хову-шөл бригадири, колхоз-совхоз база ажылчыннар комитединиң, кооперациязының даргазы, партком – бо бүгү удуртуп баштаар чадаларга барык 45 чыл дургузунда, чамдык үелерде шөлээ-дыштанылга чок-даа апаар, хүлээлгезин бүдүштүг, бедик шынарлыг ажылдап каан. 70-80 чылдар үезинде Таңдының көдээ ажыл-агыйының адырларынга ажылдап чораан ынчангы аныяктар бо одуругларны номчааш, Нордуп-оол даайымны сактып кээр-даа боор деп бодап тур мен.
Нордуп-оол даайымның 50 чылдар иштинде кады чурттаан, хөй ажы-төлдү чырык черге чаяап берген ынак эжи – күүйүвүс Лариса (Көк) Кижиир-ооловна. Ол чаш төлдерге «А» деп үжүктү өөреткен башкы кижи. Күүйүвүстүң ачазы экер-эрес, дидим дайынчы чораан Кижиир-оол Шалык. Ол 1912-14 чылдарның Хомду дайынының киржикчизи. Кызылдың Калинин кудумчузунда соруктуг Маадырларга тураскааткан аллеяда ооң ады 295 дугаарында. 1919-20 чылдар үезинде Кочетовтуң шерии-биле ак шериглерге удур тулчуп турганнарның иштинде ол – тыва партизан, ооң дугайында төөгүлүг номнарда-даа, Национал музейде ады-даа бар. Уттундуруп бар чыткан төөгүнү бүрүнү-биле истеп-тыпкан улуг эртемден Юрий Лудужапович Аранчынга чон күдүк базар. Хомду дайынынга киришкен соруктуг Маадырларның адын мөңгежидерин уламчылаан эртемден Василий Салчакка тыва төрел аймак чон канчаар-даа аажок өөрүп, магадап турар бис. Эртемден Аранчынның: «Хосталга дээш демиселдиң маадыр экерлерин кажан-даа утпас» – дээн чагыын Василий Савыровичиниң эчизинге чедирген чаагай ажылындан көрүп тур бис.
Михаил Оруспаевич биле Лариса Кижиир-ооловна Нордуп-оолдарның хөй санныг ажы-төлү, өзүп орар салгалдары Таңды, Чеди-Хөл кожууннарда аңгы-аңгы мергежилдиг, ада-иези, улуг өгбелери дег, харыысалгалыг база чериниң, чуртунуң алдар-ады дээш, кызымаккай ажыл-ишчизи-биле чонунга хүндүткелдиг амыдырап-чурттап чоруурунга өөрүп, хар-назыным дөгүй берген угба, кырган-ава бодум дуңмаларымга аажок сеткил ханып, чоргаарланып чору мен.
Тыва Арат Республиканың тургустунганы-биле чажыт өөренип, ажылдап, чурттап база чаа-чаа чүүлдерни ажыдып, сайзырадып, төөгүнүң депшилгезинге биче-даа, улуг-даа киржилгелиг болган бөдүүн кижилер аймак бүрүзүнде бар. Кижи төрелгетенниң бир кол туттунуп турар өзээ ында деп бодаар мен. Бистиң бөгүнгү кол-ла сорулгавыс – төөгүнү өөренип, билип ап, ону хумагалыг камгалап чоруулуңар, чонум! Аныяк-өскен чоннуң «Мурнун хынаар, соон истээр» деп үлегер сөзүн херек кырында чуртталгада боттандырып чоруур болза, «өдүрээн часса-даа, хөлүн часпас». Төөгү кандыг-даа бооп болур. Кандыг-даа төөгүнү чаа-чаа салгалдар төлептии-биле чурттап эртер, ол – амыдыралдың Хоойлузу.
Лидия ДОНГАК,
«Шынның» 1970 чылдан хоочун номчукчузу.