Амыдырал аайы-биле кижи бүрүзүнге таваржы берип болур байдалдар дугайында айтырыгларны көдүрер чаа рубриканы “Шын” солуннуң бо үндүрүлгезинден эгелээр-дир бис. Номчукчуларывысты сонуургадып чоруур айтырыгларже онза кичээнгейни салып, оларга четче, долу болгаш тодаргай харыыларны бээри – рубрикавыстың кол сорулгазы. Ынчангаш бир дугаар чырыдар темавыс – үндүрүглерден чиигелделер азы орус дылда “налоговый вычет” ап болурунуң аргалары.
Үндүрүг чиигелдези деп чүл ол?
«Апрель 1-ге чедир 3 НДФЛ дужаар улус бар болза, 700 рубльге кылып бээр мен» дээн хевирлиг чарлалдарны интернет четкизинге көрүп болур. Шак мындыг чарлалдың адаанга чоннуң хөй-ле айтырыгларны салып турарын бодаарга, бо теманы хөй-хөй кижилерниң сонуургап турары илдең. Черле ниитизи-биле үндүрүглерге хамаарышкан айтырыглар кымны дүвүретпес боор! А үндүрүглерден канчалдыр чиигелделер ап болурун сонуургавас кижи чок деп болур. Шак ындыг чиигелделерниң хевирлери аңгы-аңгы.
НДФЛ азы тус-тус кижилерниң киирип ап турар орулгазындан тыртар үндүрүг бистиң күрүневисте 13 хууга деңнежип турар. Ону шалың төлевири ап турар азы кандыг-ла-бир өске арга-биле акша-хөреңги ажылдап алган кижи бүрүзү төлээр ужурлуг.
Шак ол үндүрүгнү төлеп турар кижи хоойлуда көрдүнген таварылгаларда эрте берген чылда төлеп каан үндүрүглерин дедир эгидип ап болур аргалыг. Эң-не нептереңгей таварылга – бажың-балгат садып алгаш, үндүрүглерден чиигелдени ажыглаары. Шак бо айтырыгны тодаргайлап тайылбырлаанын көрээлиңер.
Кайы хире акшаны эгидип ап болурул?
Кижи бүрүзү чурттаар оран-савага хамаарышкан чиигелдени чүгле чаңгыс катап ап болур. Ол алырда, бажың өртээниң шупту түңүнден эвес, а эң-не хөйү 2 миллион рубльге чедир түңден 13 хууну дедир эгидип алыр аргалыг. Чижээ, 4 миллион рубль өртектиг бажың садып алган болза, чүгле 2 миллионнуң 13 хуузу азы 260 муңну бодунуң төлээн үндүрүглеринден эгидип ап болур. А бир эвес оон эвээш өртектиг бажың садып алган болза, чижээ, 1 миллион рубльге, дараазында база бир бажың садып алган таварылгада ук чиигелдениң артыы азы 1 миллион рубльден чиигелдени ажыглаар эргелиг.
Бо үеде туда акша-биле бажың садып алыры берге херек, ынчангаш колдуунда ипотека чээлизи-биле садып ап турар болгай бис. А ол чээли алгаш, хөй артык акша – банкының хөреңгизин ажыглааны дээш немешкен хууларны база төлээр болур. База-ла 4 миллион акшага бажың садып алгаш, ооң кырында банк хуулары 3-4 миллионну немей төлептер болгай бис. Шак мындыг таварылгаларда, ол артыр төлээн хууларывыстан база үндүрүг чиигелделерин эгидип ап болур арганы биске күрүневис тургузуп берген. Шак ол акшада база кызыгаарлаашкыннар бар – үндүрүглерден чиигелде алыр акшаның түңү бо удаада 3 миллион рубльден эртпес ужурлуг. Коргунчуг аар өртектиг бажың садып аптар бай-шыырак хөреңгитеннерден ук кызыгаарлаашкын камгалап турар. 4 миллион рубльге бажың ипотекалап ап турар кижи биле 100 миллион рубльге орду садып ап турар кижини деңней көрбейн турары чөптүг. Ынчап кээрге ипотека алгаш, эрттир төлээн 3 миллион акшадан 390 муң акшаны азы 13 хуузун ооң дараазында чылдарда төлээн үндүрүглеринден эгидип ап болур.
Бо таварылгада тайылбырлап каар чүүл болза, ук акшаны чаңгыс чыл дургузунда эгидип алыры барык болдунмас, бирээде, ук акшаны бажың садып алганының соонда чылдарда төлээн үндүрүглерден эгидип ап болур (чижээ, 2021 чылда садып алган бажыңның чиигелделерин 2022 чылдан тура ап эгелеп болур). Ийиде, бисте ажылдап турар кижилер колдуунда чылда ол хире хөй үндүрүглерни төлевейн турар. Чижээ, айда холунга 30 муң рубль шалың ап турар кижи дижик. НДФЛ тыртпаанда, санаан акшазы 35 хире муң рубль болур. Бир чылда ап турар 420 муң рубль шалыңдан 13 хууну күрүнеге үндүрүг кылдыр тыртып апарган дижик – ол дээрге 54 600 рубль болур. Чыл дургузунда күрүнеге ол хире үндүрүгнү төлеп турар болганда, база-ла ол хире акшаны үндүрүгден чиигелде кылдыр дедир эгидип ап болур. Ынчап кээрге 2 миллион акшаның 13 хуузу 260 муң рубльди барык 5 чыл иштинде бичиилеп эгидип кээр-дир. Акша-шалыңы оон хөй улус оон-даа кыска үе дургузунда эгидип алыр дээрзи билдингир. Ук хуусаада кызыгаарлаашкын чок.
Бир эвес өг-бүле улус чаңгыс бажың садып алган болза, олар кайызы-даа тус-тузунда ол бажың дээш үндүрүг чиигелдезин күрүнеден ап болур эргелиг. Ынчангаш өг-бүле улус каттышкаш, төлээн үндүрүглеринден 1 миллион ажыг акшаны эгидип алыр аргазы бар болур. А ажы-төлү ук садыглажыышкында киржип турар болза, оларның үлүү ада-иезиниң ниити эгидип алыр чиигелдезиниң иштинче кирип турар апаар.
Үндүрүг чиигелдезин кайыын база кажан ап болурул?
Үндүрүглерден чиигелделер эгидип алырының дугайында билдириишкинни садыглажыышкын соонда, 3 чыл эрткенде ол эрте берген 3 чылы дээш хары угда киирип болур. Оон хөй хуусаа эрте берген таварылгаларда чүгле чаа эрткен 3 чылын төлеп бээр. Ынчангаш саадаткан ажыы чок.
Ук чиигелделерни үндүрүг албанынче билдириишкин кииргеш, бодунуң банкыда агар санынче хары угда мөөңү-биле шилчиттирип ап болур. Бир болза, ажыл берикчизинге билдириишкин кииргеш, ай санында шалыңындан 13 хууну тыртпас кылдыр ап болур. Тодаргайлаарга, ай санында холга алыр акшаның түңү улгады бээр.
Бо ийи арганы кайызы эптигил, ону кижи боду шилип алыр болур. Мөөң акша херек дээр болза, 3 чыл эрткенде хары угда 3 чылдың чиигелдезин алыр кылдыр билдириишкиннер киирип болур, ай санында ап турар орулганы көвүдедип алыр дизе, ажылынга билдириишкинден бижип каар.
Кандыг таварылгада бо чиигелдени алыр эрге чок болурул?
Бо чиигелдени чүгле бодунуң акша-хөреңгизи-биле садып алган болза, ап болур. Чижээ, бажың өртээ 2 миллион рубльдиң кезиин 500 муң рубльди ие капиталы-биле төлээн болза, чүгле 1500000 рубльден 13 хууну эгидип ап болур.
Оон аңгыда, херек документилери четпес таварылгада, 13 хуу деп үндүрүг төлевейн турар болза, ап турар орулгазы айда 350 муңдан көвүдей бергенде, ук чиигелдени ажыглап шыдавас болур. Бажыңның өртээн ажыл берикчизи азы өске-даа улус төлээн таварылгада, бюджет акшазы-биле төлепкенде, үндүрүг чиигелдезин эгидип алыры болдунмас.
Чоок төрелдеринден бажың садып алган болза, база үндүрүгден чиигелде алырын хоруп каан: авазы, ачазы, кады төрээннери, ашаа, кадайы, ажы-төлү. А кат-иезинден, бээнден, кунчуундан азы кадайының акызындан, угбазындан, дуңмазындан (ашааның улузундан) садып алгаш, үндүрүг чиигелдезин ап болур.
Салгал дамчаан болгаш белекке алган өнчү дээш база үндүрүг чиигелдезин күрүне төлеп бербес. Оон аңгыда, шериг ажылдакчыларының тускай ипотеказы-биле чурттаар оран-сава садып алган болза, база-ла үндүрүг чиигелдези албас. Оларның ипотеказының кезиин күрүне төлежип берип турар.
Үндүрүг чиигелдезин эгидип алырда, кандыг документилер херегил?
Паспорт, 3-НДФЛ деп үндүрүг дугайында декларация, (үндүрүг албан-черинден азы ук организацияның сайтызындан бланкызын ап болур), ажылдаар черинден 2-НДФЛ деп шалың справказы, садыглашкан дугайында дугуржулга-керээ, бажыңның ээзи апарган деп херечилел бижик (выписка ЕГРН), бажыңны дамчыткан дугайында акт, акша төлээн дугайында бижик (банкыдан чек азы садыгжыдан акша алган дугайында хол үжүү), бир эвес өг-бүлелиг тургаш садыглашкан болза, бадыланышкан дугайында херечилел бижик херек.
Кайнаар билдириишкин киирерил?
Үстүнде даңзыда кирген документилерни шуптузун чыып алгаш, хоолгалааш, чурттап турар чериңерде үндүрүг албан черинге чеде бергеш, дужаап болур силер. Бо таварылгада 3-НДФЛ деп документини долдурар апаар дээрзин айтып каары чугула. Ол белен эвес документ, ынчангаш ону долдурарынга дуза херек апарган таварылгада, бо чүүлүвүстүң эгезинде кииргенивис ышкаш чарлалдарның ажыктыг апарганы ол.
А эң-не чиик, бөдүүн арга – интернет четкизи дамчыштыр Федералдыг үндүрүг албанының сайтызында хууда кабинет дамчыштыр документилерни бээри.
Компьютерге азы смартфонга баштай ук албан чериниң https://www.nalog.gov.ru/ деп адресте албан езу сайтызынче кире бергеш, “Физические лица” деп каан черде “Личный кабинет” деп каан шөлүлгеже базыптар. Ооң бетинде үндүрүг албан черинге баргаш, ук хууда кабинетче кирип болур кылдыр бүрүткедип алыр болза эки. Бүрүткеткен соонда, ук кабинетче логин, парольдуг азы “Госуслуги” дамчыштыр кире берип болур. Хууда кабинетте эрткен чылдарда кижиниң ап турган акша-шалыңы, төлеп турган үндүрүглери, хууда өнчү-хөреңгизиниң дугайында байгы медээлер көстүп келир.
Ынаар киргеш, “Доходы и вычеты” деп каан бижикче базыптарга, оң талада “Получить вычет” деп каан шөлүлге көстүп келир. Ук шөлүлге-биле кире бергеш, улаштыр бижип каан аайы-биле долдургаш, херек документилерни быжыглааш, чорудуптар.
Бир чугулалап айтып каар чүүл – электроннуг чурагайлыг ат салыр (ЭЦП) кылдыр ол-ла хууда кабинетке баштай кылып аар. Ында база берге чүве чок. Ук арында “Поиск” деп каан херек медээлер диледир шөлге “ЭЦП” деп бижиптерге, улаштыр канчалдыр ук ЭЦП-ни ап алырын тайылбырлап каан болур.
База бир сагындырар чүүл – чыл санының чиигелдези дээш, аңгы-аңгы кылдыр билдириишкинни хевирлээр. Хары угда 3 чылдың чаңгыс билдириишкинге кылбас.
Улгады берген назылыг улуска шак бо ажылды боттандырары белен эвес дээрзи билдингир, ынчалза-даа чурагайлыг ачы-дуза ап чаңчыга берген номчукчуларывыска арга-сүмелеривис ажыктыг болур дээрзинге идегеп артывыс. Айтырыглар, күзээшкиннериңер бар болза, “Шын” солуннуң “ВКонтакте” четкизинде арынынче азы телеграм-каналынче бижип болур силер, эргим номчукчу.
Айдың ОНДАР
белеткээн.