УРАН ЧҮҮЛДҮҢ КАВАЙЫНЫҢ ТӨӨГҮЗҮ НОМЧЕ КИРГЕН
Ноябрь 24-те Национал театрга тыва культураның төөгүзүнге көскү болуушкун, делегейде кара чаңгыс тыва театрның тургустунганындан бээр 85 чыл оюнга тураскаадып белеткээн “Бөгүн. Даарта. Дүүн” деп номнуң таныштырылгазы болуп эрткен. Номнуң бо чылын, ТАР-ның 100 чылында, чырыкче үнүп келгени ханы уткалыг болуп, тыва культураның сайзырап эгелээни, театрның тургустунганы-биле дорт сырый харылзаалыг дээрзин бадыткап турар.
Ном таныштырылгазы Виктор Көк-оолдуң “Көк дээрниң оглу” деп шиизиниң үзүндүзү-биле эгелээн. Ында артистер тыва театрның эң-не баштай тургустунуп эгелээнин көргүскеш,
“Көвей хемнер кедээзинден
чуглуп баткан
Хөглүг-омак, шимээн-дааштыг
ырлап чыдар,
Чойган, пөштүг мөөрүктерден
эдектелген
Чодураалыг делгем улуг
хемнер чедир –
Торгу-маңнык хээзи ышкаш,
каас чуртум,
Тодуг чоруум сенде болгаш, ынак-тыр мен...” – деп, Виктор Шогжаповичиниң бижээн аялгазынга “Байлак чуртум” деп ырны ырлажып доозуптарга, номнуң кол тургузукчузу, Тываның алдарлыг ажылдакчызы, Национал театрның архивариузу, хөйге билдингир Светлана Мунзук сценаже үнүп келгеш, эгеледи:
– Экии, хүндүлүг коллегалар! Бөгүнгү хемчегни чүге “Көк дээрниң оглу” деп шии-биле эгелээнивисти шупту билип тур боор силер. Ол дээрге улуг төөгү-дүр. Тыва театрның тургустунуп эгелээниниң төөгүзү, ооң эң баштайгы тургузукчуларының бирээзи Виктор Шогжаповичиниң бодунуң амыдыралын көргүскен шии. Ам силер бүгүдени эрткен төөгүже кыска аян-чоруктан кылыптарын дилээр-дир мен. Бичии када эрги Кызыл хоорайның кудумчуларын бодаптаалыңар. Бистиң Национал парктан эгелээлиңер. Чүге ыяап-ла парктан эгелээр дээрге, ыраккы 1925 чылда чаа-ла тургустунуп келген ТАР-ның дайынчылары ол паркка боттарының бир дугаар шиизин ойнап көргүскен. Чүге паркка болуп турган дээрге, ол үениң кижилериниң сактыышкыннары-биле Тываның Революстуг Намының дайынчылары ол паркка тип каан өглерге чурттап турганнар. Кызыл партизаннарның штавы амгы Ленин кудумчузунда турар үндүрүг албанының эргелелиниң оран-савазынга турган. А Кызыл Шеригниң казармазы парк иштинге турган. Номда кирген төөгүлүг чуруктар ону бадыткап турар. Виктор Көк-оолдуң сактыышкыннары-биле, 1925 чылдың май айда ол кажар кыдат кижи ролю ойнап турган болза, 1926 чылдың апрельде “Хам” деп шииге хамның ролюн ойнап турган. Виктор Көк-оол көңгүс аныяк тургаш-ла шииге ойнап эгелээн дээрзин чуруктардан көрүп болур. Ам эрткен төөгүже аян-чоруувусту уламчылаалыңар. Аныяк артистер эгезинде школага өөренип турганнар. Парктан үнгеш, Шагдыр-Сюрюн аттыг клубче чедип кээлиңер. Ол дээрге эрги музей турган оран-сава, амгы үеде Тыва Үндезин культура төвү. 1938 чылда тыва театр студиязы ынаар көжүп кирген. Максим Монгужуковичиниң сактыышкыннары-биле 1933 чылда ол Кызыл Шериг штавынга ийи каът бажыңга чедип турган. Бирги каъдынга штаб, ийиги каъдынга Культура яамызы турган. Ол оран-сава 1933 чылда өрттенген соонда, ону катап эде туткан болуп турар. Ынчап кээрге, 1938 чылда чаа туткан оран-саваже тыва театр студиязы көжүп кирген болуп турар – дээш, Светлана Максимовна номда кирген дыка хөй архив материалдарынга хамаарышкан солун төөгүнү чугаалап, чуруктарны көргүзүп тургаш, таныштырарга, шынап-ла, ол үеже ханылап кирип бар-ла чыткан ышкаш, ёзулуг аян-чорук кылганы-биле дөмей болду.
Ыраккы 30 чылдарда партия-даа ажылдакчылары, ревсомолчулар, аныяктар шимчээшкининиң киржикчилери – шупту чаңгыс үениң улузу, хып дээн чалыы назынныг аныяктар турган. Ол кымнарыл дээрге Салчак Тока, Виктор Көк-оол, Анчимаа Хертек, Степан Сарыг-оол, Оюн Ортун-оол, Сергей Пюрбю, Байкара Хөвеңмей, Александр Чымба, Леонид Чадамба, Михаил Кызыл-оол, Оюн Болат, Оюн Лагба, Сергей Серен, Владимир Оскал-оол, Алексей Чыргал-оол болгаш өскелер-даа. Бо-ла хөй аныяктар ол үеде бүгү болуп турган культура-массалыг хемчеглерниң эгелекчилери, идепкейжилери, тургузукчулары болуп турар. Ынчап кээрге, оларны Тываның культуразының хөгжүлдезиниң таваан салып, тыва театрны тургузарынга улуг салдарны чедирген кол киржилгелиг улус кылдыр санаары чөптүг.
Оон аңгыда, Светлана Максимовнаның бодунуң амыдыралы тыва театр-биле тудуш болгаш алдарлыг ада-иези, РСФСР-ниң улустуң артистери, Тыва АССР-ниң алдарлыг артистери Кара-кыс, Максим Мунзуктарның хууда өг-бүле архивинден чыып, дыка хөй сактыышкыннарны номда кииргени аажок үнелиг. Номнуң таныштырылгазының үезинде В. Көк-оол аттыг Национал театрга 5 чыл дургузунда архив ажылдакчызы кылдыр ажылдаанының түңнели деп чугаалап турар-даа болза, хөй кижи аңаа чөпшээрешпээн. Чүге дээрге тыва театрның амыдыралын Светлана Мунзук ада-иезиниң чанынга бичиизинден тура көрүп өзүп келген болгаш, кымдан артык билир. Бо номда кирген бүгү төөгүлүг материалдарны, архивти чыып, шыгжап, кадагалап арттырганы – ооң бүгү назынында кылып келген ажылының түңнели деп, чыылганнар үнелээн.
Болган хемчегге культурология эртемнериниң доктору Айлана Күжүгет номга улуг үнелелди бергеш, Светлана Максимовнаның бо кылган ажылы өзүп олурар салгалдарга болгаш театр мөгейикчилеринге кончуг улуг белек дээрзин чугаалаан. Ол ышкаш ТР-ниң культура болгаш туризм сайыдының оралакчызы Сайдаана Хертек ниитизи-биле 2021 чыл – ТАР-ның 100 чылы тыва культураның амыдыралында төөгүлүг номнар талазы-биле дүжүткүр чыл болганын демдеглээн. Ол дээрге, чыл эгезинде уран чүүл эртеминиң доктору Зоя Кыргыс Россияның камгалал сайыды Сергей Шойгунуң юбилейинге тураскааткан номну парлап үндүрген, "Саяннар" ыры болгаш сам театрының 50 чыл болган оюнга тураскааткан чараш ном Тыва АССР-ниң алдарлыг артизи Светлана Сүрүннүң удуртулгазы-биле парлаттынган. А бо тыва театрның 85 чылынга тураскааткан номнуң кезектерин ам-даа улгаттыргаш, яамы катап база парладыр дээнин дыңнаткан.
Чыылганнар аразында номда кирген төөгүлүг материалдарда бижиттинген ада-иезиниң дугайында сактыышкыннар кылыры-биле сценаже чамдык улусту чалап турду. Номнуң тургузукчузунга четтиргенин илередип, эки күзээшкиннерни чугаалап, сөс алганнар эвээш эвес болган.
Эки сеткил сиңниккен хемчегниң киржикчилеринге болгаш республиканың бүгү культура албан черлеринге шуптузунга ховар номну Светлана Мунзук хүндүткел-биле сөңнээн.
Улуг хемчээлдиг, кылын, 495 арындан тургустунган номче кирген үнелиг төөгү материалдарының дугайында маңаа кысказы-биле бижиири канчап-даа болдунмас. Чаңгыс чуруктуң дугайында безин бижиирге, бир арын эвээш болур. Бодум хуумда, бо хире хөй архив материалдарын чыып, чурук бүрүзүнге солун сактыышкыннарны, барымдааларны чыып бижиири – маадырлыг чорук-тур деп үнелеп көрдүм. Ооң номчукчулары чаңгыс эвес салгал болуру билдингир. Республиканың чурттакчыларынга бо хире үнелиг белекти кылганы дээш хөйнүң мурнундан четтиргеним илередикседим.
К. Монгуш