Тыва энциклопедия
2018 чылда Алдан-Маадыр аттыг Национал музейниң директору Каадыр-оол Бичелдей баштаан «Тывалар делегейи» хөй-ниити организациязы Президент шаңналдарының фондузунуң мөөрейинге киришкеш, тиилекчилер санынче кирген. Бо болуушкун «Урянхай – тыва энциклопедия» деп улуг хемчээлдиг төлевилелди боттандырып эгелээр арганы берген. Ук төлевилелдиң база бир кол күүседикчилериниң бирээзи Тыва Республиканың Национал архиви болур. Энциклопедияны тургузар улуг ажылга киришкениниң дугайында Тываның Национал архивиниң килдис эргелекчизи Маадыр Куулар «Шын» солуннуң корреспондентизинге чугаалап берген.
– Тыва Республиканың Национал архивинге 2 томнуг Урянхай – тыва энциклопедияны тургузар шак мындыг кайгамчык улуг төлевилелге киржири дээрге-ле улуг ат-алдар болгаш харыысалга-дыр. Эртем статьязын, бо таварылгада болза энциклопедияже кирер статьяны бижиирде, хөй кезиинде архивтиң медээлери херек болгай. Архивтиң медээлери янзы-бүрү шинчилел ажылдарының өзээ болур. Эртем-шинчилел ажылдарының, статьяларның бадыткалын олар тургузуп турар. Хөй-ле авторлар бо энциклопедияга киирер чүүлдеринге чугула херек медээлерни дилеп тыварда, бо чылдар дургузунда Тыва Республиканың Национал архивиниң фондузу-биле болгаш документ-саавырлары-биле ажылдап турганнар. Архив бодунуң талазындан энциклопедияның шинчилекчилеринге болгаш авторларынга бүгү-ле болдунар аргаларны сүмелеп, бар-ла турган дузазын кадып турган. Темаларның кандыызы-даа бар: көдээ ажыл-агый, үлетпүр, чурттакчылыг черлер аттары, Тываның күрүне болгаш политика ажылдакчылары дээш-ле баар.
Тыва Республиканың Национал архиви энциклопедияже ажыл-агыйының сайзыралының төөгүзүнүң талазы-биле база үлүг-хуузун киирген шылгараңгай архивчилерниң намдарларының дугайында статьяларны, оон ыңай Социалистиг Күш-ажылдың Маадырларының дугайында чүүлдерни белеткеп бижээн.
Статьялар-биле ажылдап турда, архив ажыл-агыйының болгаш шылгараңгай архивчилерниң, Социалистиг Күш-ажылдың Маадырларының төөгүзүнүң талазы-биле медээлерни эки хынамчалыг шинчилээри болгаш шынныын хынап көөрү негеттинер. Архивтиң фондузундан дыка-ла хөй чүүлдерни көрген. Ол дээрге “ТАР-ның Сайыттар чөвүлели”, “ТАР-ның Биче Хурал Президиуму”, “Тыва улус-революстуг партияның Төп комитеди”, “Тыва АССР-ниң Сайыттар чөвүлели”, “Тыва АССР-ниң Дээди Чөвүлели”, “Тыва Республиканың Президентизиниң Чагыргазы болгаш Чазаа. Тыва Республиканың Чазааның Аппарады”, “КПСС Тыва обкому”, “Тыва Республиканың архив агентилели”, “Тыва Республиканың төп күрүне архиви”, “Көдээ ажыл-агый яамызы”, “Социалистиг Күш-ажылдың Маадырларының” фотоальбомнары болгаш оон-даа өске.
Ажылды элээн каш чылдар дургузунда чорудуп келген. Бо бүгүнү кылырда, канчаар-даа аажок улуг күштү үндүрген болбайн канчаар. Энциклопедияже статьялар бижиири архивтиң кол ажылы-биле чергелештир чоруп турган. Социалистиг Күш-ажылдың Маадырларының дугайында бижииринге эвээш эвес күштү үндүрген. Архивче документилер колдуунда бүрүн, четче эвес дужааттынган болуп турар. Четпес медээлерни мырыңай бичиилеп аңгы-аңгы үндезиннерден дилеп тывар ужурга таваржып турган. Шылгараңгай архивчилер дугайында медээлерни база ынчаар чыып турган. Телефон дамчыштыр-даа чугаалажыр, чамдыкта бажыңнарынга-даа барып чедип турган.
Бо чылдарның дургузунда Тыва Республиканың Национал архиви белеткел ажылдар талазы-биле, Урянхай – тыва энциклопедияның сөс чыындызын белеткеп үндүрериниң талазы-биле ажылдарга, ооң бодун белеткээринге чаңгыс-даа хурал-суглаа үзүп көрбээн. Бо бүгүнү кылыр дээш, архивтиң ажылдакчылары олут орбаан, чыдын чытпаан. Тыва Арат Республиканың тургустунганындан бээр 100 чыл оюнга Тываның болгаш өске-даа регионнарның бүгү эртем ниитилелиниң ниити күжү-биле мындыг улуг төлевилелди амыдыралга боттандырдывыс. Ол ТАР-ның 100 чыл оюнга тураскаадып бүгү тыва чонга эртем ниитилелиниң байырымныг белээ болур.
Тыва Республиканың Национал архиви Урянхай – тыва энциклопедияның “Архив. Библиотека. Ном үндүрүлгези” бөлүүнүң талазы-биле бистиң кураторувус ТГТШИ-ниң эртем библиотеказының эргелекчизи Надежда Маадыр-ооловна Очурга улуу-биле өөрүп четтиргенивисти илередир-дир бис. Ол ышкаш Урянхай – тыва энциклопедияның бүгү чогаадыкчы коллективинге быжыг кадыкшылды, узун назынны, аас-кежикти, чогаадыкчы чедиишкиннерни болгаш чаа эртем ажыдыышкыннарын күзедивис.
Чыжыргана СААЯ.
#Урянхай_тываэнциклопедия #Националархив #Тываларделегейи #Тыва #Тува #Тувамедиагрупп #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva