«УЖАР-ХЕМЕЛЕР" БОЛГАШ «ДЕМИР АЪТ» СООНДАН КӨК ЫШ

ТАР-ның 100 чылдааны

Тыва Арат Республиканың тургус­тунгандан бээр 100 чыл болган оюн демдег­леп, эрткен үеже “хая көрнүп” кээ­ривиске, Тываның сайзыралы дээш, бүгү күжүн үндүрүп, ажылдап чораан ат-сураглыг, билдингир өгбелеривис хөй. Оларның бирээзи Күжүгет Серээ­евич Шойгу. Ол Совет үениң көскү күрүне ажылдакчыларының бирээзи, “Шын” солунга элээн каш чылдар дургузунда кол редактор болуп база ажылдап чораан.

Күжүгет Шойгунуң бижээни “Перо черного грифа” деп 2001 чылда үнген номун номчааш, сонуургааш, кезек-кезек эгелерин, үзүндүлерин очулдурган турган мен.

Юбилейлиг чылда хүндүлүг өгбе­вистиң солун болгаш төөгүлүг сактыышкыннарын “Шын” солуннуң номчукчуларынга сонуургадыйн.

📢«УЖАР-ХЕМЕЛЕР" БОЛГАШ «ДЕМИР АЪТ» СООНДАН КӨК ЫШ

... Дүъш соонда «демир аът» келген деп чугаа сумуга тарай берген. Ооң адын трактор дээр. Чыылган чон хуулгаазын чүүлдүң кырында-ла бардылар. Барлык сумузунга бир дугаар ЧТЗ трактор болган. А бис Адыр-Мажалык сууржугашта совхозтуң тараа тарыыр шөлдеринче аъттангаш, хаптывыс. Байырлыг чыскаалга келген улус шупту мында чыглып келген болду. Тракторда үш андазын кожуп каан. Ону сарыг баштыг оол башкарып чоруп тур. «Демир аът» ырланып туруп-туруп, халып ыңай болду. Андазын шөлдерни чарбышаан, черни калбак-калбаа-биле чара соп чоруй барды. Чыылган чон ол бүгүнү элдепсинип, кайгап ханмайн көрүп тур.

Совет эвилели, Россия эвес болза, кайыын мындыг кайгамчык хуулгаазыннар көөр деп бис? Бистиң чонувуска Россияның чаагай сеткилдиг дузазы кы­зыгаар чок! – Бо ийи домакта ол хүн улустуң бот-боттарының аразында чүнү чугаалажып турганының кол утказы сиңген. Шылавас, турбас, аңдарылбас, ооң-биле кайы хире-даа черни чар­дыргаш, көрүп безин көрбээни хөй дүжүттү ажаап ап болур, кандыг кончуг магалыг эт боор дижип, тракторну бир дугаар көрген араттар аразында чугаалажып турганнар.

Колхозтарны тудуп, тургузар үе кел­ген-дир. Чүгле «демир аът» садып аары арткан-дыр. Күзээн-не чүвеңни кыл, – шупту чүве белен бар-дыр дижип, бот-боттарынга бадыткап, чугаалажып турганнар.

Чүс катап дыңнаарының орнунга, чаңгыс катап көргени дээре дээр болгай. Чаа техниканы бир дугаар көргүскени кандыг-даа суртаалдан, агитациядан күштүг болган-дыр деп, ам бодаар-дыр мен. Ынчан Тыва – бот-тускайлаң күрүне кылдыр санаттынып-даа турган болза, тыва чоннуң амыдырал-чуртталгазы, Совет Россия-биле сырый харылзаазы күштелип, чоннарның аразында найыралы быжыгып орган. Ынчангы солуннарга Совет Эвилелиниң дугайында, ылаңгыя тываларның болгаш совет чоннарның найыралының дугайында хөйү-биле бижип турган. Кандыг-даа хурал-суглааларга, илеткелдерге сөс ап чүве чугаалаан улус ССРЭ-ниң болгаш Совет Россияның дугайында сөстер-биле эгелээр турган.

Барыын-Хемчик кожуунга ынчан орус хамаатылар чурттавайн турган. Ындыг-даа болза удаваанда эмчилер, мал эмчилери, башкылар, агрономнар, зоотехниктер, харылзаа чериниң ажылдакчылары, ажылчыннар, тудугжулар дээш чалаткан специалистер кээп эгелээн. Оларны хүндүлүг улус деп санап турган болгаш, аттарын безин адавас, а «хамааты» дээр турган. «Совет хамааты» дээн сөстерден укталган. Арат бүрүзү оларны ССРЭ-ниң элчиннери дижип боттарының сонуургалын камгалаар кылдыр санап турган. Ынчан чаа кээп турган специалистер боттарының хүлээнген ажылын ак сеткилдии-биле кылып, улустуң бүзүрелин болгаш хүндүткелин чаалап алган.

Бир эвес албадаар болза, бызаа бе­зин эшти бээр дээн уткалыг тыва улустуң үлегер домаа бар. Орус специалистерни тыва дылга чугаалаарынче амыдырал албадапкан. Элээн үелер эрткенде, олар араттар-биле тыва дылга хостуг чугаалажыр апарган. Кара-Хөлге аныяк эмчи орус уруг келген. Ооң мурнунда ак халаттыг эмчилер дугайында бистиң аравыстан кым-даа дыңнаваан турган. Сукпак хүрээзинге элээн каш бажыңчыгаштар турган. Ол бажыңчыгаштарга сарыг шажынның лама башкылары, удуртукчулары чурттап турган. Ол бажыңнарның бирээзи эмчиге чурттаар, а өскези амбулатория чери кылдыр дериттинген. «Орус кижи чунар-бажың чокта чурттап шыдавас» – деп, бир-ле кижи чугаалаан. Удаваанда амбулатория чадырының чанынга чунар-бажың тудупкан. Эмчиниң аъш-чемин, одаар ыяш-дажын хандырып, эптиг байдалды тургузары-биле боттарының кидис өглери-биле көжүп чедип келген улусту быжыглап каан. Эмчиге аныяк кыстар дузалажып турган. Эмчи чалгааравазын дээш, суму баштаар чериниң даалгазы-биле ревсомолчулар кээп турган. Эмчиниң адын Маша дээр, а ооң фамилиязын кым-даа айтырбаан. Кезээ­де шевергин арыг-силиг кылдыр бодун алдынар, дорт хөнү-сынныг, чараш уруг аныяктарга үлегер болу берген.

– Делегейде ындыг чараш уруг чок боор оң – деп, Машаның дугайында элээдилер чугаалажыр турган бис.

Амбулатория чанынга ийи чагы тургускаш, оларның аразынга четки шөйүп каан.

– Маңаа ойнаар бис – деп, Маша чугаа­лаан.

Ынчан волейбол деп оюнну бир-ле дугаар билип алдывыс. Ол оюнну до­раан өөренип алдывыс. Кежээниң-не кожа аалдарның аныяк оолдар, кыстары хол бөмбүү ойнаар дээш чыглыр апарган. Күзүн кат, тоорук быжып турар үеде, Маша бистиң-биле хүрээ артында арыгже чорупкан. Машага кат чыгжып, пөш бажындан тоорук дүжүрүп берип турдувус. Элээн үе эрткенде Маша тыва дылга эң чугула сөстерни чугаалап турар апарган. «Адың кымыл?», «Бээр келем», «Чоруу­лу», «Кайда аарып тур?», «Тын» деп Машаның бир дугаар өөренип алган сөс каттыжыышкыннары. Ол уруг чүгле кончуг эки эмчи эвес, а езулуг маадыр турган. Ол аарыг кижилерни эмнеп, Кара-Хөлдүң шупту чурттакчыларын шинчип четтигип турган. Ынчангаш шупту аалдарның араттары ажы-төлүн эдертипкеш, бөлүк-бөлүү-биле эмчиге барып, шинчидип алыр. Сайзыралдан ырак черге, дүмбей караңгы шыргай аргага, танывазы көңгүс өске, артында-ла орус дыл безин билбес чоннуң аразынга Маша чурттап, оларның-биле имнежиишкин дузазы-биле чугаа­лажып турган. Ынчалза-даа бодунуң дузааргаа, буянныг ажыл-херектери-биле кырган-чалыы чоннуң хүндүткелин аныяк кыс Маша чаалап алган.

Бистиң эмчивис ышкаш шак ындыг Маш, Галь, Тань, Наташ Тываның аңгы-аңгы булуңнарынга хөйү-биле ажылдап турган. Мээң үемниң улузу оларны өөрүп четтириишкин-биле сактырлар. Оларның-биле чугаалажып тура бүдүн Россияның чонунга ындыг үнелел берип турган бис. Боттарының билии, чонга хүндүткели, күш-ажылы-биле чоннар аразынга найыралга улуг үлүг-хуузун киирип турганнар. Араттар чылыгже, чырыкче, билиглерже, чаа техникаже, Россияже чүткүп эгелээн. Чоннуң ол ынакшылы фольклорга база илереп турган. «Кара-Хөлге суг иштим, ак харга орук салдым» – (демир үжүк); «Күштүг соккан тудум, өрү шураары дам баар, күштүг тепкен тудум, танцылаары дам баар – (волейбол бөмбүү); «Дөрт аът халып орар, чаңгыс оол ырлап турар, ийи кижи дураннап орар – шупту ачазынга чагыртып орар” – (автомобиль) деп тывызыктар ынчан чон аразынга тыптып келген. «Эртинени черден казар, эртемнерни номдан тывар», «Дамырактар каттышкаш хем болур, кижилер каттышкаш күш болур» деп үлегер домактарны араттар аразынга бадыткап турган.

Каргыраалап халдып орар,

Күштүг-дүр сен, тракторум!

Кончуг таптыг башкаргылаар,

Кайгамчык сен, кызыл-баштыым.

Хомусталдыр бадыргылаар,

Хөлчок-дур сен, комбайным!

Хлеб-тараа кезип турда,

Хөглүг-омак, эргимим сен!

- деп, тыва араттарның кожамыктаан ыры-шоору Тываның делгем ховуларынга дыңналып турган.

К.С. ШОЙГУНУҢ «Перо черного грифа» деп номундан Айдың ОНДАР очулдурган.

(Чуруктарны номдан алган).