Бо ужуражылга Москвада көшкүн чоннарның музейинге 2020 чылдың март айда эрткен. Тывада хамнаашкынның болгаш Венгрияда ыры культуразының шинчилекчизи Ева Каналаштың Тыва Республикага 1996 чылда эгелээн шинчилели хову ажылдарының түңнели – авторнуң 2011 чылда тургускан «Тыва хам – Адыгжы» деп аттыг этнографтыг дириг-чуруу болур.
Кинода Адыгжы хамның ыдык черлерниң ээлеринге чалбарып, мөргүл-тейлээшкин кылып, саң салып турганын көргүскен. Ылаңгыя Бии-Хем кожууннуң Уюкта хөй алдыннарлыг хаан, кадынны орнукшуткан «Аржаан-2» базырыынга, аңгы-аңгы өг-бүлелерге кызыл-дустаан кижиниң 7 болгаш 49 хонуу база бир чылдаанын эрттирип, бажыңнарга арыглаашкын кылып, 41 дашка хуваанак салып, кижилерни эмнеп турарын көргүскен. Москвада көшкүн чоннар музейинге үш шак иштинде Адыгжы Шии-оглунуң хамнаашкынын көргүскен ол кино соонда, чүгле тывалар эвес, а тыва хамнаашкынны сонуургаан чыылганнарның айтырыгларынга Ева Каналаш тода харыыны берген.
Адыгжы дээрге Владимир Оюннуң хам ады. Ол каш чыл бурунгаар чок апарган, ат-сураа билдингир тыва хам Ай-Чүрек Шиижиковна Оюннуң кады төрээн акызы. Адыгжы хамнаашкын үезинде ону видеокамерага тырттырарын Ева Каналашка чөпшээрээн. Ооң соонда Еваның чурту Венгрияга баргаш, хам езулалдарын кылып, хамнаашкынны сонуургаар улус-биле ажык чугаалажыр аргалыг болган.
Ева Каналаш чүгле Адыгжы хамны кинога тырттырган эвес, а Молдова (Румыния), Карпаттар, Тыва, Хакасия, Алтай регионнарга фольклорну шинчилээн. Ол ышкаш Ева – вокал шинчилекчизи болгаш ыраажы, театрда шиилерни үннүг болдурарынга мергежээн. Ева бодунуң дугайында мынчаар чугаалап турар: «1991 чылда венгр улустуң ырларының күүседикчизи дээш «Этнографияның аныяк мастери» премия-биле шаңнаттым. Төрээн чонумнуң ырларын аныяамдан-на чыып, шыгжап эгелээн мен. Чуртталгам болу берген венгр улустуң ырларын чыырындан аңгыда, ылаңгыя Румынияда чурттап чоруур венгрлерниң чанго баштаан бурун ырларының күүседикчизи мен. Олар Чөөн чүктүң аялгаларынга аяннашкак боорга, мен ынчаар-ла Чөөн Сибирьниң, Азия төвүнүң чурттарынче барыксаарым кедергей апарган. Ол-ла күзелим-биле Чөөн Сибирьде чурттап чоруур алтайлар, тывалар болгаш хакастарга венгр дылда ырларымны сонуургатпышаан, ырларга хамааржыр материалдарны чыып алдым» – деп, ол таныштырды.
Ева венгр чоннуң бурганныг шажынын сонуургай бергеш, черле ырлаар кижи болгаш, чалбарыг база илбилиг сөстер шишпилгезин ырлай аарак күүседип эгелээн. Ол күүселдени чүге сонуургай бергенин, немец журналист Й. Шульц айтырарга, ол мынчаар харыылаан: «Ийе, Венгр езу-чаңчылдарның төөгүзү барык 1000 чылдар иштинде христиан деп санаттынып турар. Ынчалза-даа эң чугула чүвени хөй улус уттупкан. Ол чүл дээрге, венгрлер – 1000-даа чыл эртерге, бодунуң өгбелериниң муң чыл сагып чораан езу-чаңчылдарын кадагалап арткан чон. Венгр чон Дева Марияны улусчу шажында аңгы-аңгы аттар-биле, чижээ: Богородица Нади, Богородица Шарлош, Дүжүткүр Богородица, Мария Бабба деп адаар. Олар ам бо хүнде-даа дириг бурганнар болдур ийин. Аарышкыны, дидиренчиг хатты, каргыштыг дүкпүнү, чоннуң аарыгларын эмнеп шыдаар Богородицаның күчүлүү сүрлүг, сөзү күштүг. Билдингир трансильван этнограф «Hegyet Hágék, Lőtőt Lépék» номунда мөргүл-тейлээшкин, чалбарыгларның улуг коллекциязы бар. Ол мөргүлдер католик хүрээлерге хоругдаттырган турган. Венгр интеллигенция чүгле чеден-сезен чылдарда бурунгунуң ол чаңчылдарынче кичээнгей салып эгелээн. Херээжен кижи эртенги болгаш кежээки мөргүлдерни хүнче көрүндүр дискектей олуруп алгаш, тейлээр турган. Эм-дом шынарлыг мөргүлдерни боттарының бажыңнарынга азы хүрээге тейлээр. Хүрээ-хиит хоруза-даа, венгр херээженнер бо хүнде-даа аарыгларны ынчаар эмнеп ап турарлар. Бурун шагның мөргүлдери Ыдык Иштванның үезинден бээр салгалдан салгалче, бир кижиден өске кижиже ырлар, илбилиг сөстер шишпилгезин өттүр дамчып келбишаан…» Бо чугаалап турар мөргүлдерин Ева кайгамчык чараш, аянныг үнү-биле боду ырлап турар.
Москвада көшкүн чоннарның музейинге 2020 чылдың март айда «Тыва хам – Адыгжы» деп аттыг этнографтыг дириг-чурук соонда, Ева Каналыш бодунуң чогаадыкчы ажылы-биле таныштырбышаан, венгр улустуң ырларын, ол ышкаш «Кадарарда хоюм чараш» деп тыва ырны кайгамчыктыг күүсеткеш, көрүкчүлерниң диңмиттиг адыш-часкаашкыннарын чаалап алган.
Зоя Донгак, Тываның база Россияның чогаалчылар болгаш журналистер Эвилелдериниң кежигүнү, Москвада аспирант. #Шын