Тываның С. Пюрбю аттыг аныяк шүлүкчүлериниң I дугаар конкурузунуң лауреады, Тываның культуразының алдарлыг ажылдакчызы, Хандагайтының уран чүүл школазының хореография салбырын үндезилээн башкы, Шагаан-Арыгның гимназиязының 2004-2012 чылдарда директору, Тываның сураглыг орус дыл башкызы Полина Донгак биле этнопедагогиканың таваан салган чогаалчы Чүлдүм Чаптың улуг кызы Вилена Ооржак апрель 22-де төрүттүнген хүнүн демдеглээр турган. Арай-ла эрте эглип келбес оранче аъттаныпканы хомуданчыг. "Ынаар ырак" деп номундан үзүндүлер.
Бир-ле кежээ…
Ынаар ырак,
Ынакшылдың ыры долган
Ыржым черде,
Ресторанда кады ор бис.
Таакпы ыжы,
Тааланчыг аялгалар…
Таваар тургаш,
Танцыже чалап аар сен.
Хей-ле черге
Кезек ыыт чок олурар бис,
Хей-аът кирип,
Херек чок сөс солчур-даа бис,
Эрткен барган
Эрте чашты чоктаар-даа бис,
Эш-өөр сактып,
Элээн кады каттыржыр бис.
Шак бо кежээ
Чааскаанзыраан сеткилимни
Шаа барып
Чалгынналдыр ырлаарга-даа,
Чалыы шаамда
Чарлыышкынны оштааны дег,
Шала ишкен
Шампанское артып калыр…
Сактыр чүмүл?...
Сөзү: Вилена Ооржактыы.
Аялгазы: Вилория Шожукпанныы.
Сарыг бүрү дүжүп турда,
Сагыш сеткил саймааралып,
Сайзанактап ойнап өскен
Сарыым сени сактыр чүмүл?
Кожумаа:
Кааң дээрде дистинчипкен
Кажып чанган куштар көргеш,
Караам чажы бүлдеш кыннып,
Калган ачам сактыр чүмүл?
Күскү дүне соңга өттүр
Күзүңгү дег айны көргеш,
Хүнде-чылда бүтпейн барган
Күзелдерим сактыр чүмүл?
Херээ чүү деп?
(тыва кожаң аянынга)
Анай-Карам алыс мени сактып чорза,
Аът бажы дег алдынның-даа ажыы чүү деп?
Хенче-Карам кедизинде кады чорза,
Хемчээп четпес мөңгүннүң-даа херээ чүү деп?
Чараш-Карам чанымдан мээң ырай берзе,
Чарыш аъды мунуп чораан ажыым бар бе?
Хөлчүң-Карам күжүр менден хөңнү калза,
Хөлге-чычаан эдилээн-даа херээм бар бе?
Эжим меңээ чүгле ынак чоруур болза,
Эрге-дужаал, алдар-аттың ажыы чүү деп?
Сарыым уруг чаңгыс меңээ шынчы чорза,
Саадап четпес дүжүлгениң херээ чүү деп?
1999 ч.
Авамга
Сактырымга,
Сагыжың-на саарзыкталып орган ышкаш.
Сестиримге,
Сени дыка хомудадып чордум ышкаш.
Ырай бээрге,
Ынаамны-даа көргүспээним анчыг ышкаш.
Ыжык черге,
Ыыдың үнмейн, ыың кээп-ле турган ышкаш.
Бодап көөрге,
Бодум-на дээш, чүгле мен деп чордум ышкаш.
Берге кээрге,
Белен чүве сен чогуңда чок боор ышкаш.
Дүне сени
Дүвүрелдер удутпайн-даа турган ышкаш.
Сактырымга,
Сагыжың-на саарзыкталып орган ышкаш.
Ноябрь, 2002 ч.
Өпей ырга
тураскаадыг
Кара чаштан
Кавайымның
Хайыралдыг өпей ыры.
Уруг чаштан
Уйгу-дүшке
Уяранчыг өпей ыры.
Авазының
Аас-кежиин
Авыралдаан өпей ыры.
Иезиниң изиг чүрээн
Илереткен өпей ыры.
Кырган-ава
Кышкы кежээ
Кылыын чазаар өпей ыры.
Энезиниң
Эриг баарын
Эргелеткен өпей ыры.
2000 ч.
Хамаан эвес, ажырбас оң…
Кандыг кончуг хомудалга алзырым ол –
Харааданчыын,
Кара сеткил сагыжымдан ыраваска –
Халалыын ай,
Каптагайга чаңгыс берген чуртталгамда –
Хамаан эвес,
Караам чажы улай-улай бадып турда –
Каттырар мен…
Аас-дылдың, хоозун хоптуң күжүр менден
Арылбазын,
Адааргалдың алдар-атка кадалырын –
Аарышкылыын,
Амыдырал катап эглир харыы чокта –
Ажырбас оң,
Ала-чайгаар бүлдеш диген чажым чоткаш –
Амыраар мен…
2000 ч.
Кыйгы
Тарбаганның мелегейин чоок-кавыда аң-меңнер дөгере кайгаар турган. Артында ижээп чыдыптар болгаш ындыг ирги бе, шала часкаар аамайсыы дам баар. Өске бүгү өртемчей, дириг чүвелер дөгере бойдустуң кыйгызы-биле оттуп, дирлип турда, үңгүрүнүң чанында даамчырап, боданып чадап олурар.
Хөөкүй Тарбаган кончуг-ла эки, бодунуң шаанга тааржыр үеде төрүттүнүп, бодарап келген болган. Бо шаг дээрге онзагай шаг ышкажыл: угаангыр-шимченгир, эртем-билиглиг, чүвени дүрген шиңгээдип алырлар оран-чуртунга херээ чок. А тарбаган ышкаш шала дүлээргей, медерели хирелиг, а херек болза эң-не чоок эш- өөрүн-даа садыптар амытаннар кончуг депшип-мандып чоруур үе-дир бо.
Бир-ле катап Тарбаганга үстүү орандан: «Тайга эдээнде ан- меңни дөгерезин чагырар сен» — деп чарлык келген. Дүжүлгезин чуурда дыл-домаа бар эвес, сөс безин кожуй албас тарбаган өөрээнинден янзы-бүрү үннер эдип, улуй-даа кааптар, бустаар-даа, ээрер-даа болган. Чагырыкчылаан ояар албатызының амыдыралын уттупкаш, одар-белчиирлиг черлерже уштап-баштавас, чүгле боду чара семирип алган көөргеттинип кылаштаар болу берген. Бүдүжүнден көзүлбес, ыжык сыгыр карактары тотканындан дам чидип, караа көзүлбестеп эгелээн.
Ам канчаар, шаг шаа-биле турар эвес... Тайга эдээниң аң- меңи бодунуң чагырыкчызының мелегейин чеже кайгаар боор, өөрени-даа бергеннер. Чүгле арга-эзим, тайга-таскыл аңнарының шоодуп кыжырарынга шыжыгар турганнар. Шынап-ла, амытан албатыны чагырар аң дээрге эң-не кашпагай, мерген угаанныг, чүвени уштап-баштап шыдаар аң-на болур болгай. Бойдус боду ынчаар чаяап каан. А бо чүү деп амытанда баштадып алган чоруур адыгуузуннар боор бис? — деп бодап келгеннер.
«Пар кайыл?! Пар чүнү көрүп турарыл?!» — деп, аң-меңнер аразында дүвүреп үнген. Шынап-ла, коргар чүвези чок, кончуг- ла чүреккир, шын дээш туржур Пар деп аң аравыска чораан ышкажыгай. Ам канчап барган, чүде барган, деп бо. Тайганың эдээн одуртур дилээш, тыппааннар. Элдеп-ле чүве. Алаак- хову, арга-эзим аңнары база чоокта көрбээн болган.
Ынчаар хөлзеп турда, кара кускун ужуп келгеш: «Сураглаан Парыңар тайганың шышпык бажында чор» — деп сөглеп-тир. Аңнар аразында сүмелешкен ёзугаар: «Шын деп чүве чок кагды. Чүү деп мындыг чагырыкчыда баштадып алган, өлүп-кырлып чоруп бердивис?» — деп Парга четкеннер. Пар тургаш: «Хамык ужур Тарбаганда эвес, а бодуңарда. Кандыг-даа чүве болуп турда, бажыңарны халаш кылгаш, чүге сөгүрүп, чөпшээрежип чоруур силер? Бодуңарны кажан хүндүлеп эгелээр силер?!» — деп, тайга бажын сирлеңнедир кыйгы салган.
Ол үеде шимээн ажыглап, үстүү оранче дырбактанып, хербектенип чорааш, дээргиниң мурнунга Өрге кээп, күдүк базып: «Хүндүлүг, Хайырааты! Тайга эдээниң аңнары үймээн үндүрүп, шөлүттүрген Парга барып бараалгап чордулар» — деп чашпаалаан....
Дидим болгаш чырык баштыг Парга ужурашкан аңнар хей- аъды көдүрлүп, кончуг шиитпирлиг аал-оранынче углапканнар. Тайга эдээнге келирге, Тарбаганны халаан, орнунда чаа чагырыкчы Өрге олурган. Алаң кайгай берген амытаннар аразындан бир дугаарында Дилги: «О-о! Чаа дүжүлгеңер-биле, хүндүлүг чагырыкчывыс, Өрге. Саадаңар, саадаңар!» — деп авыяастап, долдаңайны-ла берген. Аңаа улаштыр Сааскан далдыраан, ынчаар-ла хол аайы-биле шупту аңнар байыр чедирип, Өргениң өөрүшкүзүн үлешкеннер. А Парның кыйгызы тайга бажында чааскаанзыргай чаңгыланып чыдып калган...
2011 чыл.