Тываның шылгараңгай кижилери
Тыва Арат Республика үезинде тыва национал культура сайзырап, чечен чогаалга, хөгжүмге, уран чүүлдүң аңгы-аңгы хевирлеринге аныяктарның бойдустан чаяаттынган хөй талалыг салым-чаяаны чайгаар илереп кээринге дыка салдарлыг болган. Ооң бир чижээ – тыва национал профессионал цирктиң тургустунуп сайзырап, бүгү делегейге Тываны алдаржытканы.
Тыва Арат Республика болгаш ССРЭ үезинде тыва профессионал цирктиң сайзыраарынга баштайгы тыва цирк артистериниң бирээзи, тыва цирк уран чүүлүнүң үндезилекчизи, Тыва АССР-ниң улустуң артизи, ССРЭ-ниң улустуң артизи Владимир Оскал-оол улуг рольду ойнаан.
Владимир Базыр-оолович 1920 чылдың декабрь 31-де Чөөн-Хемчик кожууннуң Хөндергей сумузунуң Чаш-Терек деп черге төрүттүнген деп ооң херечилелинде бижээн. Феодалдыг Тыва үезинде, ажы-төлдүң төрүттүнген дугайында херечилели хамаанчок, кижилерниң документилерин тургуспайн турган болгаш, ооң төрүттүнген хүнү чиге билдинмейн артып калган. Черле ынчаш ооң документилерин тургусканы солун төөгүлүг.
1930 чылдарның эгезинде Борбак-Арыг деп черге чайлаг школазы ажыттынарга, бичии Оскал-оол аңаа үжүк-бижикке өөренир дээш чеде бээрге, ооң кажан, каяа төрүттүнгенин башкы демдеглээр дээрге, ада-иези безин оглунуң төрүттүнген хүнүн чиге айтып чадап кааннар. Тываларның ай календары-биле санаарга, декабрь айның сөөлгү хүнү хире боорга, декабрь 31-де Оскал-оол төрүттүнген деп башкылар демдеглеп алганнар. Тыва Арат Республиканы Совет Эвилелинге 1944 чылда кадыптарга, тываларга совет паспорттар тыпсып, тыва аттарының орнунга орус аттар шилип алырын оларга сүмелеп турган. Оскал-оолга сүмелээрге, Ленинниң Владимир деп адын ол шилип алган. Шак ынчаар ооң бодунуң Оскал-оол деп ады фамилиязы апарган, Сат деп төрел аймак ады совет паспортка бижиттинмейн барган.
Школага оглунуң өөрениксээри-даа аажок, өөренири-даа эки боорга, ачазы ону Чадаанада школага киирип каан. Ол школаны Оскал-оол 1936 чылда тергиин эки өөредилге-биле доозарга, шаңнал кылдыр ону Кызылда пионер лагеринче дыштандырып чоруткан. Ол чылын Тыва Арат Республиканың 15 чыл оюн демдеглээн. Бо байырлалга Совет Эвилелинден келген цирк артистериниң оюнун көргеш, циркке хандыкшып, цирктиң бөдүүн мергежилдерин Оскал-оол күүседип өөренип турган.
ТАР-ның 15 чыл оюн демдеглээн чылда Москва хоорайда Күрүнениң цирк уран чүүлүнүң училищезинче 3 аныяктарны өөредип чорудар деп Тываның чазаа шиитпирлээн. Аас-кежик болуп, Оскал-оолду оларның аразынче киирген. 1939 чылда өөредилгезин чедиишкинниг дооскаш, төрээн Тывазынче чанып келгеш, эштери Күжүгет Хензиг-оол, Дмитрий Очур, Алексей Хуурак оларның-биле хөгжүм-шии театрының концерт бригадазынга ажылдап, цирк көргүзүглерин көрүкчүлерге бараалгадып, гастрольдап турган. Согааш-бала, деспи, тавактар дээш тыва улустуң эт-херекселин цирк көргүзүглеринге Оскал-оолдуң тургусканы-биле ажыглаарга, көрүкчүлер дыка сонуургаар болган.
ССРЭ-ге Тываның каттышканы тыва цирк уран чүүлүнүң хөгжүүрүнге база эки салдарны чедирген. Ол үеде билдингир цирк режиссеру Б. Шахет Москвадан чедип келгеш, тыва цирк артистериниң цирк көргүзүглерин тургузарынга дузалашкан. Ол көргүзүглер тыва улустуң эт-херекселин бедик мергежилдиг ажыглап турары, бир янзы национал хөөнү-биле онзагай болган. 1945 чылда тыва цирк артистериниң бөлүүн Совет Эвилелиниң күрүне циригиниң составынга киирген. Владимир Оскал-оолдуң удуртулгазы-биле тыва цирк бөлүүнүң артистериниң арга-мергежили улам сайзырап, ат-алдары чоорту алгып, соонда барып Совет Эвилелиниң күрүне циригиниң чайыннанчак сылдыстарының бирээзи апарып, бүгү делегейге тыва национал уран чүүлдү алдаржыткан.
Тыва цирк уран чүүлүнүң үндезилекчизи, Тыва АССР-ниң улустуң артизи, ССРЭ-ниң улустуң артизи Владимир Базыр-оолович Оскал-оол 79 харлыында чырык өртемчейден 1999 чылда чарлып чоруткан. Ону Кызыл хоорайның хөөрүнде орнукшуткан.
Шаңгыр-оол МОНГУШ белеткээн.