Тыва радионуң аныяктар болгаш уруглар редакциязынга ажылдап тургаш, ажык-чарлыг үениң девии-биле национал езу-чаңчылдар болгаш шажын-чүдүлге дугайында баштай-ла дидими-биле чырыдып эгелээним меңээ уттундурбас.
1980 чылдар төнчүзүнде найысылалдың оң талакы эриинге хүрээ тудар айтырыгны, ынчан-на хоорайның дүрген дуза чедирер станцияның эмчизи Владимир Кара-Салдың эгелекчи саналын деткип, радио чалгыы-биле чонну хаара тудуп, Республиканың бүгү аныяктарын марафон-концерттерже эвилелдеп турганывыс дүүн чаа дег, сагыжымда арткан. 1993 чылда «Тувдан Чойхорлинг» Кызылга туттунган. Оон бээр республикавыста хүрээ-хиит, хөй санныг субурганнар туттунуп, шажын талазы-биле аныяктарның кичээнгейиниң улгатканы өөрүнчүг. Арат шөлүнде Мани-Хүртү база Дөгээ даанда «ОМ МАНИ ПАДМЕ ХУМ» деп тарина найысылалдың чурттакчыларының улуг кичээнгейин хаара тудуп кээр ыдыктыг черлер. Ону тургузарынга бистиң өг-бүле хоорайның чурттакчылары-биле киржир аас-кежиктиг болдувус. Ол төөгүге артар. 2006 чылдың август ортаа үезинден октябрь айларда найысылалдың «Жилпоселок» деп автобус доктаамырының чоогунда тудуг ханалары кылыр комбинатка Индиядан лама башкылар келгеш, тыва чоннуң киирген өргүлүнүң ачызында Мани-Хүртү тудуун эгелээрин дыңнааш, өг-бүлевис чеде бердивис. Баштай лама башкылар дузалажып келгеннерге аңаа 115.264.800 тарина шыгжаттынарын дыңнатты. Ону санскрит болгаш төвүт дылдарда сиилбип бижээн деп таныштыргаш, ажылдап кириптерин дилээн. Мани-Хүртүнүң бир дугаар тариналыг ама-саазынын мээң оглум Арбай (ынчан ол школачы турган, ам Россияның улустуң найыралы аттыг университеттиң телевидение компаниязында ажылдап турар), кырган-ачазы Ким Данилович база ийи эр кижи-биле дээскинип турар өзекке быжыг хендирни дыңзыдыр долгандырбышаан, шелип эгелээн. Ооң соонда дес-дараалай туруп алган кижилер чыып каан тариналарлыг ама-саазыннарны кижи бүрүзүнүң холунче сунуп-ла турду.
Индияда төвүт Гьюме хүрээзиниң ламалары: Тубтен Шакья, Туптен Цериң, Лопсан Намдул, Тензин Тинлей оларның удуртулгазы-биле Мани-Хүртү тудуунуң ажылы шалыпкын эгелээн. Дузалажыр кижилерниң саны хүн бүрүде немежип-ле турган. Ажыл эртен эрте, орайга чедир болгаш лама башкыларны ашкарар-чемгерери-биле өг-бүлеге графикти тургускан.
Шажынга бердинген улуг күзел-соруктуг кижилер Тываның төөгүзүнге бир дугаар Мани-Хүртү тудуун 2-3 ай белеткээн. Маңаа Далай-Лама аттыг Дхарма төвүнден Н.И.Оюннуң кызымак ижин мактап ханмас. Ол үш каъттан тургустунган. Ону эптээринге тускай дериг-херекселди таарымчалыг байдалга комбинаттың ажылчыннары тургусканынга, лама башкылар аңаа таарзынганын илередип турду. Хүртүнүң даштыкы хевирин Индияга кылган. Ында үжүктерни алдын-биле чайырлаан. Ол ыдыктыг үжүктерге холу-биле дээп болбазын башкылар сагындырар чорду. Ону хүн аайы-биле дээскиндирерге-ле, тариналарны 115.264.800 катап номчаанынга деңнежип турар. Ол-ла үеде Дөгээ даанга «ОМ МАНИ ПАДМЕ ХУМ» дээр ыдыктыг тарина бижээн даштар ажылынга ол-ла өөрлеривис кириштивис. Ооң баштайгы даштарын салырынга хоорайның аныяктары, чүдүкчүлери-биле киришкенивис меңээ улуг аас-кежик кылдыр онаашкан.
Төвүт дылда бижээн Дөгээ даанда таринаның узуну 120м, үжүктерниң бедии 25-тен 53м, ону 500 кг дозу-биле будаан.
«ОМ МАНИ ПАДМЕ ХУМ» дээр энерел Бурганы – Авалокитешвараның бүгү айызының болгаш ынакшылының күжүн сиңирген тарина болур. Бижип-даа каан, аас-биле-даа чугаалаан тарина амылыг амытан бүрүзүнге дузалажыр дээш келген Бурганның боду келир. Далай-Лама аттыг Дхарма төвү «Манджушри», «Ламрим», «Энерел» ниитилелдерниң база «Тибеттиң өңнүктери» төптүң ачызы-биле Делегейде эң-не улуг таринаны база Мани-Хүртү тургузарынга өг-бүлевистиң киришкени улуг ачылыг үүле болганы Тывавыстың төөгүзүнге балалбас ис болуп артар.
Светлана Данзын-оол, хоочун журналист. #Шын