Чүгле Тывада эвес, бүгү Россияның хоорай-суурларында ыттарның хөлүн эрттир көвүдээни, бөлүктежип чыглы берген ыттарның кижилерге айыылы, оларның санын эвээжедири шыңгыы шиитпирлээр айтырыглар апарган дээрзи массалыг информация чепсектеринде медээлерден көскү.
2022 чылдың бүдүүзүнде, 2021 чылдың декабрь айның 29-туң хүнүнде Якутск хоорайның ипподром чанынга Соңгу-Чөөн чүк федералдыг университеттиң башкызы 54 харлыг Сардана Слепцованы бөлүк ыттар үзе-чаза ызырып, өлүрүп кааннар. Якутск хоорайның эрге-чагыргазы Автодорожный округтуң девискээринге онза айыылдыг байдалды чарлааш, тояанчы ыттарны тудар бөлүктү тургускаш, 2022 чылдың чаа чыл байырлалдарының хүннеринде 386 ытты туткан. Кижилерге айыылдыг тояанчы ыттарны өлүрүп, чок кылырының дугайында саналды Саха-Якут Республиканың эрге-чагыргазы хоойлужудулгаже киирер дээнин регионнуң чурттакчы чонунуң хөй кезии деткээн.
Шак-ла ындыг коргунчуг болуушкун эрткен чылын Тывага болган. Кызыл хоорайның чоогунда солагай талакы дачаларның девискээринге 2021 чылдың март айның 1-ниң хүнүнде кежээ бөлүк ыттар херээжен кижини ызырып, үзе-чаза соп кааптарга, ол кижи республиканың № 1 эмнелгеге өлген. Ынчан солагай талакы дачаларның девискээринге Кызылдың мэриязы онза айыылдыг байдалды-даа чарлаваан, ында тояап чоруп турар ыттарны тудар бөлүктү-даа тургуспаан. Ол ыттарның ээлерин полицейжилер дораанна илередип тыпкан болгаш, шыңгыы хемчеглерни хоорай чагыргазы албайн барган боор оң.
Россияның өске-даа регионнарынга база бичии ажы-төлдү ыттар өлүрүп каан таварылгалар эвээш эвес. Чижээ, Уралда Пальмино суурда чуңгулаар черге чуңгулап ойнап турган бичии уругнуң боостаазын ийи ыт үзе-чаза соп өлүрүп каан. Кылык-килеңи эриин ашкан суурнуң чурттакчыларының негелдези-биле ол ыттарны ээзи боду өлүрген. Хабаровск крайның Елабуга суурнуң кыдыында, кырган-авазының бажыңының чанында дагдан чуңгулап бадып турган беш харлыг уругну ыттар ызырып өлүрген.
Кызыл хоорайга кижилерни ыттар ызырар таварылгалар шаандан бээр эвээш эвес турган. 2008 чылдың 10 айларында 447 кижи, 2014 чылдың 9 айларында 386 кижи ыттарга ызырткаш, поликлиниканың кемдээн кижилер хүлээп алыр пунктузунга келген. Бо дээрге чүгле демдеглеттинген таварылгалар-дыр, сөөлгү чылдарда оон-даа көвүдээн, харын-даа мырыңай кижини ыттар өлүр ызырып каан таварылга болганы ол-дур.
Ыттар кижилерже чылдагаан чокка кажан-даа халдавас, бичии эниктерин камгалааш, чемин бербес дээш, ээлеп турар девискээр камгалаар дээш халдай бээр деп, дириг амытаннарның камгалакчылары бис дижир кижилер чугаалап турарлар. Эң ылаңгыя бичии уруглар кыс ыттарның эниктери кайда чыдарын канчап билирил!? Бөлүк-бөлүк кылдыр чыглып алгаш, хоорайны кезип чоруп турар хөй ыттар хоорайны чүгле боттарының девискээри кылдыр санап, кижилерже халдап турары ол эвес бе?
Чижеглеп санааны-биле алырга, 2020 чылдың эгезинде Тывада тояанчы ыттарның ниити саны 3 муң хире, а оларның чартыы найысылал Кызыл хоорайда. Сөөлгү 2 чыл дургузунда оон-даа көвүдээни чугаажок. Хоойлу-дүрүм ёзугаар алыр болза, оларның шуптузун туткаш, тускай азырал черлеринге ажаар-тежээр, ашкарар-чемгерер, эмнээр, оларны “арыглааш”, аарыг эвес болгаш кырган эвес ыттарны салып чорудуптар ужурлуг. Ылап-ла ындыг чүве болза, хоорай-суурларга 3-4 муң ыттар база катап эңдерлип кээр-дир. Оларның кырынга чурттакчы чоннуң сула салыпкан ыттары база немежип кээр. Хоорай-суурларывысты ыттар база катап дола бээр.
📢ДИРИГ АМЫТАННАРГА ХАРЫЫСАЛГАЛЫГ ХАМААРЫЛГА
2020 чылдың январь 1-де “Дириг амытаннарга харыысалгалыг хамаарылга дугайында” федералдыг хоойлу күш кирген. Ында ээлери чок дириг амытаннарга хумагалыг хамаарылгалыг болурунуң негелделери бар. Азырал дириг амытаннар дугайында ол хире сагыш човап тургаш, черлик дириг амытаннарга кижилерниң хамаарылгазы ындыг-ла кончуг гуманныг эвес дээрзи чиктиг.
Кижилерге кандыг-даа айыылы чок, тайга-таңдызында боттарының-на дужунда оъттап чоруур черлик амытаннарны кижилер кыргып хыдып аңнап турар. Адыг, бөрү дээн ышкаш араатан амытаннар ындыг-ла ыйнаан – олар кижилерге, мал-маганга хоралыг. А бо сыын-мыйгак, хүлбүс дээн ышкаш чүге-даа, кымга-даа айыылы чок амытаннарны аңнаарын күрүне чөпшээреп каан. Бир эвес Тываны алыр болза, 2021 чылдың август 1-ден 2022 чылдың август 1-ге чедир аңныыр сезонунда 113 буурну, 576 сыынны, 1386 элик-хүлбүстү аңнап алырын, ажыы-биле чугаалаар болза, адып өлүрерин чөпшээрээн. Чөпшээрел чокка аңнаар кижилер база бар болгай. Олар хөй аң-меңни адып өлүрүп турарлар. Чижээлээрге, Данишвар деп кижи камгалалдыг девискээр “Хүт” деп черге 12 элик-хүлбүстү хары угда адып алгаш чорааш, аңныыр албан чериниң ажылдакчыларынга туттурган. Чаңгыс бо чижек безин буур-буланны, сыын-мыйгакты, элик-хүлбүстү чөпшээрел-биле болгаш чөпшээрел чокка дыка хөйнү кижилер өлүрүп турар.
Адып өлүрүп алганы аң-меңниң баштарын ханага азып, бажың-балгатты каастаарын, аңнарның кежин шалага чадып каарын чүге дириг амытаннарга кижилерниң хумагалыг эвес хамаарылгазы деп санавазыл? Бир эвес ыттарның баштарын оран-саваның каасталгазы кылып, кештерин шалага чадып каар болза, чүге ону дириг амытанга хумагалыг эвес хамаарылга деп санаарыл?
Тайга-таңдызында боттарының дужунда чоруур черлик дириг амытаннарны аңнап өлүрер кижилер аңчылар ниитилелдерин тургузарын күрүне чөпшээреп каан-дыр. Ону төрээн чуртувустуң чараш байлаа черлик дириг амытаннарны өлүрерин организастааны деп-даа болур. Черлик дириг амытаннарны аңнап өлүрериниң бүдүн улуг үлетпүрү тургустунган. Аңчы бооларны, ок-чепсекти, аңчыларның идик-хевин бүдүрүп үндүрүп, садыглаарын күрүне чөпшээреп каан-дыр. Амгы үениң аңчыларының туранныг боолары, ок-чепсээ, идик-хеви тускай даалгалыг шериг кезектериниң дайынчыларының дериг-херекселинден дорайтавас дизе, улуг-ла хөөредиг чок.
Азырал-даа, черлик-даа дириг амытаннарга хумагалыг азы хумага чок хамаарылга дугайында шуугаазынны төнчү чокка уламчылап болур. Черлик дириг амытаннарны адып хыдыыры, чымчаа-биле чугаалаарга, аңнаарын чөпшээреп каан-дыр. А хоорай-суурларда эмге-санчок көвүдей берген, кижилерни ызырып өлүрүп каап шыдаар араатан амытан ыттың баш санын өйлээриниң шиитпирлиг аргаларын чүге чөпшээревейн турарыл деп айтырыгны хөй кижилер көдүрүп турар апарган. Олар дээрге тояанчы ыттарга ызырткан, уруг-дарыы, төрелдери өлүрткен, ыт дээрге айыылдыг араатан амытан деп чүвени биле берген кижилер. Ол айыыл-халапка боттары таварышпаан кижилер — тояанчы ыттарга хумагалыг хамаарылганың талалакчылары.
Кызыл хоорайда тояанчы ыттарны тудар ажыл эрткен чылдың декабрь айда эгелээн. Ынчалза-даа тояанчы ыттар кудумчуларда ам-даа хөй. Бо хемчегни чурттакчы чоннуң эвээш эвес кезии деткээнин социал четкилерде бижимелдер херечилеп турар. Тояанчы ыттарны шуптузун кыра аткылап кааптарын Эрес Кара-Сал дээрзи бижээн. Кайда тояанчы ыттар бөлүк-бөлүү-биле чоруп турарын айтып берген бижимелдер бар. Кызылдың национал парыгында ыттар хөй болганындан аңаа селгүүстээр безин арга чогун Владимир Федоров бижээн. Хоорайда тояанчы ыттарны тудуп эгелээнин шагда-ла манаанывыс хемчег-дир деп Ассель Борисова демдеглээн.
Чоокта чаа, январь айның 9-та, Каа-Хем кожуунда Саргал деп черден калчаа аарыг дилги тывылганы, ол чоок-кавыда мал-маганның, ыт-куштуң шуптузунга калчаа аарыгга удур тарыышкынны чорутканы кижилерниң чамдыызын дыка дүвүреткен. Чүге дээрге көдээде чер кезип, чем дилеп маңнажып чоруур ыттар база калчаа аарыгның тарадыкчылары апарып болур.
Калчаа аарыгның хоорай хевири (антропургическое бешенство) барын шинчилелдер илереткен. Ол дээрге калчаа аарыг ыттарның, диистерниң болгаш кижилерниң чараазы-биле калчаа аарыгның хоорайга нептерээри-дир. Калчаа аарыгның им-демдээ билдинмес 3-6 неделя дургузунда хоорайга чеже кижи калчаа аарый берип болур-дур!!!
Тываның девискээринге черлик амытаннарның калчаа аарыы ыттарже дамчып турган таварылгалар бар. Чижээлээрге, 2014 чылдың январь айда Тес-Хем кожууннуң Ак-Эрик суурга калчаа аарыг ыт илереттинген. Ол ыт бөрү, дилгиден азы калчаа аарыг өлүг амытанның сегин чиггеш, калчаараан чадавас деп халдавырлыг аарыгларга удур специалистер демдеглээн.
Тываның ол-бо девискээринге калчаа аарыг черлик дириг амытаннар каш удаа илереттинген. Мырыңай чоокта чаа, 2021 чылдың январь айда, Эрзин кожууннуң Бай-Даг суур чоогунда Бай-Хөл деп черге калчаа аарыг адыгны чок кылган. Тояанчы ыттар көвүдээн тудум олар калчаа аарыы дээш өске-даа халдавырлыг аарыгларның тарадыкчылары апаарының айыылы бар.
Азырал ыттарны кижилер боттарының өңнүктери деп чеже-даа санап келген болза, олар араатан амытаннар деп чүвени кажан-даа утпас болза эки. Чемгерип турган ээзиниң-не холун, ооң салып бергени-ле чемни хопталааш, ызырыптар таварылгалар ыт араатан амытан дээрзиниң бадыткалы-дыр. А бөлдүнчү берген тояанчы ыттар — хоорай-суурларны боттарының девискээри деп санаар араатан амытаннар-дыр.
📢ТЫВАГА 5 ХОРГАДАЛ ЧЕРИ
“Дириг амытаннарга харыысалгалыг хамаарылга дугайында” федералдыг хоойлунуң күүселдезин болгаш акшаландырыышкынын федералдыг төп регионнарга даандырган. Бистиң республикада ол хоойлунуң кол күүседикчизи – Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы. Тояанчы ыттарны туткаш, оларны азыраарын кожууннарга болгаш сумуларга даандырар дугайында медээлер бар. Алызы барып ол ажыл сумуларның ажыл-чорудулгазы апаар чыгыы.
Планнап кааны ёзугаар алырга, Тывада тояанчы ыттарны туткаш, азыраар 5 хоргадал черин тудар: Кызыл-Мажалыкка, Чадаанага, Шагаан-Арыгга, Самагалдайга болгаш найысылал Кызыл хоорайга. Оларны тударынга, аңаа ыттарны азыраарынга эвээш эвес акша-төгерик херек. Ону тывар талазы-биле ажыл республиканың бюджеттериниң аңгы-аңгы деңнелдеринде чоруп турар.
Азырал дириг амытаннарны азыраарынга, ажаап-тежээринге, эмнээринге дээш өске-даа хөй-ле негелделерлиг “Дириг амытаннарга харыысалгалыг хамаарылга дугайында” федералдыг хоойлунуң төлевилелин ажылдап кылып турда-ла, ол хоойлу акша-хөреңги самчыгдалынга таарымчалыг байдалды тургузар хоойлу болур дугайында медээлер федералдыг массалыг информация чепсектеринге көстүп келген. Ол медээлер бистиң республикада бадыткаттынып эгелээн деп чугаалап болур. Кызыл хоорайда тояанчы ыттарны тудар, хоргадал черинге оларны азыраар ужурлуг сайгарлыкчы бодунуң хүлээлгелерин күүсетпейн, Кызыл хоорай болгаш республика бюджедтеринден 4 миллион рубльди самчыгдаан.
Ыттар бистиң ниитилеливисте тергиидей берген, олар бюджет, кем-херек, эрге-чагырга айтырыгларынга салдарлыг апарган дээрзин эскербейн турар бис бе? “Дириг амытаннарга харыысалгалыг хамаарылга дугайында” федералдыг хоойлунуң күүселдезин хандырбаан дээш, кайы-бир кожуун азы суму чергелиг дарганы албан-дужаалындан халаптар үе келир-даа чадавас.
Шаңгыр-оол Монгуш.
Чуруктарны интернеттен алган.