Саргыдан оваарныры чугула

Саргыны көөрге, азарганчыг бичии, кижиге хора чедирбес ышкаш сагындырар бол, эң-не айыылдыг курт-кымыскаяк аймааның бирээзи. Бүдүн делегейде 40 муң аңгы хевирлиг ээремчигейлер бар. Ынчалза-даа оларның аразында чимис азы сиген чулуу-биле чемненирлери хөй. Ындыг-даа болза, амылыг амытанның ханы-биле чемненир амытаннар база эвээш эвес, оларның аразында саргы онзагай черни ээлеп турар.
Бо чылын Тывага кижини саргы ызырган бир дугаар таварылга март 28-те бүрүткеттинген дээр­зин Тываның Кадык камгалал яамызы дыңнадып турар. Ниитизи-биле бо үе дургузунда эмнелге албан черлеринче саргыга ызырткан 20 кижи келген. Эрткен чылга деңнээрге, 11,8 хуу эвээжээни агаар-бойдус байдалдары-биле тайылбырлаттынып болур. Саргы ызырган таварылгалар Кызыл хоорайның Алдын-Булак деп черге, Барыын-Хемчик, Кызыл, Каа-Хем, Таңды, Чөөн-Хемчик, Бай-Тайга, Тес-Хем, Бии-Хем, Тожу кожууннарның девискээрлеринге демдеглеттинген.
Саргы ызырган соонда, саргы энцефалиди, саргы боррелиозу, риккетсиоз деп аарыглар дамчып болур. Аарыг чүгле ызырыптарга дамчый бербес. А өшкү азы инекти саргы ызырыпкан соонда, ооң сүдүн дамчыштыр айыылдыг бактериялар кижиже дамчый берип база болур. Малдың дүгүнден саргыны адырып турар үеде база аарыг халдай берип болур. Саргы энцефалидиниң коргунчуг чүүлү – ызырткан кижи инвалид болу бээр азы амы-тынындан чарлып болур айыыл бар.
Саргыдан баш удур камгаланырының эң-не чогумчалыг аргазы – тарыдылга. Аңгы-аңгы хевирниң, хуусааның вакциналары бар болур. Ынчалза-даа тарылга алган соонда, саргы бар болуп болгу дег черлерже чүгле 14 хонгаш үнүп болурун сактып алыры чугула.
2022 чылда саргы энцефалидинге удур Тывага 29912 кижини тарыырын планнап турар, оларның иштинде 23896 бичии уруглар. Бо хүннерге чедир 1463 улуг улус болгаш 2968 бичии уруглар саргы аарыынга удур тарыдып алган. Дагын тарыдылганы 2143 улуг болгаш 11524 бичии уруглар эрткен. Ол дээрге “айыылдыг бөлүк” деп санаттынар көдээ ажыл-агый ажылдакчылары, орук тудугжулары, аңчылар, аңныыр, балык ажыл-агыйы-биле ажылдап чоруурлар, геологтуг экспедиция ажылдакчылары, Онза байдалдар яамызының, зооветеринария албанының, лабораторлуг албан черлериниң дээш өске-даа адырның ажылдакчылары.
Тарыдылга чокка камгаланыр деп бодаар болза, тускай камгалал костюмнар азы моюндурук, чең аксы, чүвүр адаан таварыштыр саргы туттунуп үнүп шыдавас хеп кедип алыры чугула. Хөйлеңниң чеңи узун болгаш билекти дуглап алган турар резинкалыг болур ужурлуг. Хөйлеңниң адаан чүвүр иштинче суккаш, чүвүрнүң хончуларын уктар болгаш сапогтар иштинче суп алыр. Башты болгаш моюнну аржыыл-биле дуглап алыр.
Оон ыңай саргыдан ону коргудар болгаш узуткаары-биле хепче чаштырып алыр чүүлдер-биле база камгаланып болур.

Саргы ызырыпкан таварылгада чүнү канчаарыл?
Бир дугаарында саргыны шын уштуру-биле травматолог эмчиже баар. А кожууннарда чурттакчылар кожууннуң төп эмнелгезинде хирург эмчиге баар. Саргыны ужулган соон­да инфекционист эмчиниң сүмезин ап, поликлиниканың халдавырлыг аарыглар кабинединче ийикпе, девискээриниң уруглар эмчизи азы ниити аарыглар эмчизинге баар. Бир ай иштинде поликлиниканың халдавырлыг аарыглар кабинединге хайгаа­ралга туруп, эмчиниң чагыг-сүмезин сагыыр.

Саргы энцефалидиниң, риккетсиозтуң, Лайм-Боррелиозтуң демдектери:
Эът изии 38-39 градус чедир көдүрлүр.
Баш аарыыр, баш дес­кинер, кустурар, хөөн булгандырар.
Мага-бот шылаар, холдуң, буттуң шыңганнары сулараар.
Эът-кешке шивишкилер үнер.
Саргының ызырган чери ышкаш, кызып келир.

Ынчангаш часкы үеде Тываның кайы-даа булуңунуң чурттакчылары саргыдан оваарнып, ылаңгыя даг­лыг черлерже, ховуларже үнүүшкүннер кылырда, оваарымчалыг болуру чугула.
Чыжыргана СААЯ белеткээн