Тываның амгы төөгүзүнде бир-ле дугаар Шагаа байырлалын 1986 чылда хөгжүм-шии театрының фойезинге ТНИИЯЛИ-ниң (амгы ТИГПИ) аныяк эртемденнери, артистер, музейниң ажылдакчылары эрттирген. Ындыг байырлалды эрттирер дугайында саналды Каадыр-оол Бичелдей киирген.
«Бис ынчан театрның курлавырда национал хептерин (тыва тоннарны) кижи бүрүзүнге чедер шаа-биле кедирип алган бис» — деп, элээн чылдар эрткенде Каадыр-оол Бичелдей сактып чугаалаанын дыңнаан мен.
— Тыва өг кылдыр «Хайыраан бот» деп шииниң өөн дерип, каастап алган бис. Улустуң сонуургалы бедик турган, келген чоннуң хөйүнден фойе ишти дыкпыш. Бис аңаа тевектеп, кожамыктап, йөрээл сөстерге мөөрейлежип турган бис. Кижи бүрүзү улуг сонуургал-биле ойнап-хөглеп, дыка эки дыштанган. Ынчалза-даа эртенинде бистиң шуптувусту обкомче кыйгыртыпкан. «Социалистиг культураның чараш, ак бажыңынга тевектеп, тенек кожамыктар ырлажып турган силер?!» деп, буруудадып турганын сактыр-дыр мен.
Тывада база бир билдингир шүлүкчүлерниң бирээзи хөйнүң мурнунга бисти «Феодалдыг үеже дедир эгликсээн, өгнү эргиниң артынчызы санитарлыг негелделерге дүүшпес» — деп, ооң чугаалап турганы аажок хомуданчыг болган чүве. А мен ооң шүлүктерин номчуп турган болгаш, ооң тыва культурага хамаарылгазы эки деп бодап турган мен. Ынчалза-даа ол эрге-чагырганың ажык-дүжүүнге дүүштүр чүнү-даа чугаалаарынга болгаш бижииринге белен турган. Харын-даа 1930 чылдар эвес-тир деп бодап каан мен, оон башка, боолап өлүрер кылдыр шиидерин негээр турган чадавас.
Ол байырлалдың киржикчилериниң чамдыызы «Тыва тоннарны кетпээн бис» деп өчүпкен, а өскелери «Национал тоннарны кедер кылдыр бисти албадапкан» деп чугаалап эгелээннер. Чоок эш-өөрүм: «Ийе, байырлалды эрттирген бис, солун болган» — деп шынын сөглээн. Мени бир-ле харыысалгага онаар деп турда, чугаалаан мен: «Ындыг болза, улус чон мурнунга, телевидение болгаш солуннар арыннарынга айтырыг салып, маргыжар бис» — дээн мен. Ындыг санал соонда, буруудадыышкыннар оожургаан. Кожууннарга байырлалдарны чон саң салыр ёзу чокка, чүгле оюн-тоглаа ойнап, дагдан чуңгулап, байырлап эрттирип турар апарган.
1990 чылда мээң саналым-биле Тыва Республиканың Конституциязынче ийи байырлалды: август 15-те — Республика хүнү, ай календары-биле Чаа чылды уткууру, Шагааны байырлаарының дугайында эдилгелерни киирген. Бо байырлалдар 1993 чылда болгаш амгы 2001 чылда Тываның Конституциязынче кирген. Ынчалдыр Шагаа чоннуң байырлалы деп албан ёзузу-биле эрге-байдалдыг болу берген».
Шагаа дээрге аас-кежиктиң, чаагай сеткилдиң болгаш чыл эргилзинң үези. Шаанда тывалар чаа чылдың үнүп келген бирги хүнүн боттарының холундан тодарадып чорааннар. Адыжының шыйыглары тода көстүп турар болза, дүн хүн-биле солушканының демдээ-дир деп чугаалажыр.
Тывалар Чаа чылды өске чоннарга бодаарга, кыжын эвес, а час чоокшулай бергенде уткуур, ооң бир тайылбыры мындыг — мал оолдаашкынының соонда, чылдың эргилиишкини доозулган деп санаарында боор. Тыва дылда чаңчылчаан мендилежиишкин ёзулалы («экии» деп совет үениң чаа сөзү утка-шынар аайы-биле илереттинмейн турар) таваржып келген кижиге хамаарыштыр ооң кадыкшылының байдалы дээш дүвүрели эвес (орус чонда дег «Кадыыңар кандыг-дыр?»), а амыдыралда чугула херектиг, «мал-маганыңар хүр-менди бе?» – деп айтырыгны дорт илередип турар. Ол айтырыгга харыы бойдустан, бүгү-ле дириг чүүлдүң менди-чаагай чоруундан хамааржыр турган.
Оон ыңай эр кижиниң эрес кашпагайы чүгле оюн-тоглаага илерээр эвес, а ооң мөге-шыыраа чемге хөөнү-биле бадыткаттынар турган. Чүлдүм Чап чогаалчының бо байырлалдың үезинде Шагаа доюн ыяап-ла кылыр турган деп бижээни база солун. Чогум-на шак ол дойга эът, чаг чииринге ат-сураа алгый берген эрлер бай кожайлар-биле маргылдаа мөөрей кылыр чүве-дир. Кожай-даа кончуг аътты эзертээш, баглаашка баглап каар, бардамнап келген эр база-ла ындыг – оон дора эвес аътты мунуп алгаш келир. Эът, чаг чииринге мөөрейлешкеш, ап үнзүңзе – эзерлиг аът сээңии, алзыпсыңза шоруң – чадаглааның ол. Мөөрей садыызынга баар ийи аътты хөйге көзүлдүр баглап каар.
Кожай казыра дег кончуг иртти өзээш, тос-таңма паш долдур эъдин эът аайы-биле, чаан чаг аайы-биле хайындырган турар. Бардамнап келген мөөрейжи эр ынчан:
-— Хан аксы четпес хөвээ хураган борастап алгаш, богданың бора ирти деп бодап олур сен бе, кожай. Чартыын-даа чизе, дайнам четпес чүве ышкажыл – деп, кара өжегээр одап дузаар. Ынчалдыр бардамчы маргылдаа эгелевээнде-ле удурланыкчызын аксы-биле шап-дузап, падынга кирер. Бүдүн коң эът кире бээр ишкир (тос тамы) «Тос таңма» дээр (чүгле куда-дой болгаш орнукшудулгада ажыглаар) аажок улуг кыдат пашка хайындырыптар чораан. Ол хүндүткелдиг чемни чип шыдапкан кижи аътты алыр. Бардамчылар ойзу-кыйзы мынча деп баштактанырлар:
— Тыва езуда паш дүвү кылайтпас чүве дээн, акым. Мөөрейниң бүгү сагылгазын сагыдым, алымчының аксында, беригжиниң холунда дижир болгай, мөөрей-даа мээңии болду ышкаш – дээш, таваар туруп, эде-хере тырттынып, өгден үнүп, баглаашта аъттарга кылаштап кээп, мөөрейге чайып алган аъдын мунуп алгаш, бодунуун четкеш, чиик адак челзип чоруй баар. А эзерлиг аъдын алзыпкан мөөрейжи хомудавас-даа, аъдының бажын куспактааш, чел, кудуруундан сүзүк хылын чула соп ап, дергиде аргамчызын чежип ап чыдып каар, ол-ла. Ол болза, аргамчы барда шалбалаар аът-даа, аңаа эзер-даа тыпты бээр дээни ол деп, чогаалчы бижээн. Аъш-чемниң элбээ шупту кижилерге хамааржыр турган. Байырлалда ядыы араттар безин боттарының үүжелеп алган аъш-чемин уштуп, салып каар чаңчылдыг чораан.
А эртемден Георгий Курбатскийниң чыып бижээн медээлерин ёзугаар, аныяктар аалдар кезип, «кожаңнап» чоруп каар, бир эвес аалдың чеми арай хирелиг болган болза: «Чонуңга дээш белеткээн чемиңни мен чааскаан чип алдым», «Күстен тура Шагаага белеткенмээн-дир сен, байлар келбес, а ядыылар ону-даа болза чиптер дээн бодалың бе…», «Болзун эш-өөр, чоруулуңар. Семис эътти аалчыларга дээш эвес, боттарынга дээш белеткээн-дир. Чыдыдар дээш шыгжап алган чадавас, оозу ыңай чыдый берзин. А бис өске аалче чоруулуңар!» деп кожамыктаар турган. Шагаа үезинде алгыш-кырыш, чогуш-содаа үндүрбес. «Кижи бүрүзү бижек астып алган чоруур-даа болза, ынчалза-даа кайы хамаанчок ажыглавас чораан» — деп, Георгий Николаевич бижип турар.
Ол ышкаш Шагаага чедир үш хонук дургузунда база бүдүн ай дургузунда багай чүүлдер кылбас, арага ишпес чораан. Бо үе дургузунда эки-даа, багай-даа кылган чүүлдер чүс катап көвүдээр. Бүдүүнүң дүнезинде, эртенгиниң 3 биле 6 шак аразында аргалыг болза, удувас. Бо үеде (хүрээде номналда олурар кижилерден аңгыда) бажыңда турар улус бичии уругларга тоолдар ыдып, улустуң оюннарын ойнап, даң хаяазын уткуп алыр чораан. Аал-чурттуң эр ээзи даңгаар эртен саң салып, от-көзүн чемгерип, уткуп алган Чаа чыл өлчей-кежиктиг болзун деп, йөрээр чораан.
Саяна Монгуштуң
«Шагаа» дугайында материалындан үзүндү.
Чуруктар авторнуу.
