Алдын курлавырның эртинези

Бистиң аравыста «Алдын курлавырның эртинези» болур арга-дуржулгалыг хоочуннарывыс ам-даа ажылдап, аныяктарга арга-сүмезин кадып чорууру өөрүнчүг. Ындыгларның бирээзи Кызыл хоорайның 21 дугаар уруглар садының директорунуң ажыл-агый талазы-биле оралакчызы Любовь Арчимаева. Ол хөй-ле хүндүлүг бижиктерниң болгаш "Өөредилге шугумунуң хүндүлүг ажылдакчызы" медальдың эдилекчизи. Бүгү чуртталгазын уруглар сады – буянныг өргээге эрттирген.

Ооң алыс төрүттүнген чери кожавыста Хакас Республиканың бир көдээ сууру. Любовь Дмитриевна беш оол дуңмазының эң-не улуу, ада-иезиниң дун кызы. Любовьтуң ада-иези аныяанда-ла чок болган. Ынчаар-ла өскүс дуңмаларының иезиниң орнун солаан авазы дег апарган. Өг-бүле туткаш, ийи оолдуг болган. «Ажы-төлүң чашта, оларыңга чоргаарланма, өзүп кээрге, оолдарыңның кандыызын чонуң сеңээ чугаалап бээр. Кандыг кижилер кылып кааныңны ынчан билип алыр сен деп үлегер домак бар» – деп, ажы-төлүнүң дугайында айтырарымга, ол чугаалады.

Любовь Дмитриевнаның ийи оглу өглүг-баштыг улуг кижилер апарган. Улуг оглу Игорь Арчимаев беш ажы-төлдүг. Эмчи мергежилдиг. Амгы үеде Украинада болуп турар тускай шериг операциязында апрельден тура киржип турар. «Ие кижиниң мээң мөргүлдерим оглумнуң бүдүн-бүрүн ээп чанып келиринге бүзүрелди берип турар» – деп, ол чугаалады. Оолдарының хеймери – Владимир. Амыдыралда бодунуң оруун тып, программист мергежилди чедип алгаш, күрүнеде ажылдавышаан, хууда сайгарлыкчы болуп чоруур. Уйнуктарының улуу Моол республикада сургуул, эң хеймери – 2 харлыг, а артканнары школачылар.

ЭКИ АМЫДЫРАЛ ДЭЭШ …

1960 чылдарда Тывага амыдырал Саян артынга көөрде, эки турган. Хлебти улуг оочур чокка садып ап болур, аъш-чем аймаа элбек, акша-шалыңны өй-шаанда берип турган. Тывага хаван фермазы ажыттынып кээрге, Любовьтуң авазы чаш ажы-төлүн алгаш, Тываже көжүп келген. «Чашкы шаамдан эгелээш, Тывада чурттап, ажылдап чоруур мен. Тыва мээң төрээн черим, чуртум апарган. Арыг агаары, чурттакчы чону сеткилимге кирер, моон чоруур хөңнүм чок» – деп, Любовь Дмитриевна чоргаарланып чугаалады.

«УЛУГ» АМЫДЫРАЛЧЕ БАШТАЙГЫ БАЗЫМНАР

Любовь 15 харлыында-ла ажылдап эгелээн. Сески классты дооскаш, техникумче кирип алган. Дуңмаларын азыражыр, дузалажыр кижи чок болганындан өөредилгезин каггаш, аяк чуп ажылдаар ужурга таварышкан. Кады ажылдап турганы угбайларның сүмези-биле, повар мергежилдиң курстарын доозуп алгаш, уруглар садынга ажылдай берген. Ооң күш-ажыл дептеринде чүгле ийи бижик бар. Баштай Кызыл хоорайның 30 дугаар уруглар садынга, ооң соондаа 21 дугаар уруглар сады ажыттынгандан бээр ында ажылдап чорууру ол.

ОНЗАГАЙ ТУУЙБУЛАРДАН ТУТКАН УРУГЛАР САДЫ

1987 чылдың чайынында «Дружба» уруглар сады ажыттынган. Эң-не эгезинде ук садтың албан езузу-биле ады «Дружба» турган чүве-дир. Чонда нептерээн ады «Московский» дээр. 1987 чылда Москвадан келген тудугжулар ук садты туткан. Тус черден чаңгыс кадаг безин сатпаан, шупту материалды чурттуң төвү Москва хоорайдан эккелген. Москваның чоогунда Подольск деп хоорайда заводка тууйбуну бүдүрген. Ук заводка чүгле Кызыл шөлде Кремльди чаартыр тууйбулар кылып турган чүве-дир. Кремльди септээр дээш бүдүрген тууйбулардан ук уруглар садын туткан. Олар чүгле уруглар садын эвес, а ооң чанында Кызылдың 1 дугаар школазын база тудуп каан. Садты тудуп турар үеден бээр Любовь ажылдааш, 35 чылдың шуужуп эрткенин эскербейн барган. Ынча чылдар дургузунда Любовь Арчимаева уруглар садының директорунуң оралакчызы болуп ажылдап чоруур. Ынчангы тудуг үезинде ажылдап турган 100 ажылчынның аразындан чааскаан арткаш, бо хүннерге чедир ол уруглар садында ажылдап чоруур.
Любовь Дмитриевна-биле ужурашкаш, каш айтырыг салып чугаалажыр аргалыг болдум.

– Бодуңарны чедиишкинниг мен деп санаар силер бе, Любовь Дмитриевна?

– Кижи бүрүзү эрткен оруунче хая көрүнгеш, частырыглар-биле ажылды кылыксаар деп бодаар мен. 15 харлыымда өг-бүле тудуп, улуг амыдыралче шымнып кирдим. Ынчан-на ававыс бистиң аравыска чок турган. Өг-бүлени канчаар тударын, кады чурттаан эжи-биле аразында харылзааны канчаар тургузар дээн ышкаш чүүлдерге мени кым-даа өөретпээн, билбес чораан мен. Ниитизи-биле бодумну чедиишкинниг, аас-кежиктиг кижи деп санаар мен.

Бир эвес мээң ажы-төлүм менче долгавайн баар болза, оларымның кайда, чүнү канчап турарын билбейн баар болзумза, ынчан меңээ долу эвес хүн-дүр, ол хүн меңээ хоозун эрткени ол.

– Ном бижип алган дижик силер, кандыг ат бериксээр силер?

– Чогаадыкчы салым-чаяан чок кижи безин, бүгү чуртталгазының иштинде чаңгыс номну бижип каап болур» деп, бир авторнуң бодалын интернет четкизинден номчаан мен. – Мээң чуртталгам дугайында ном деп аттыг номну кижи бүрүзү бижип болур. Ынчалза-даа бодумнуң чуртталгам дугайында бижиксевес мен. Ынчангаш "Эргим херээженнерге" азы "Аныяк кыстарга" дээн ышкаш аттыг баштак аянныг номчугашты бижиксээр мен. Чуртталгамны эгелеп турумда, меңээ сүме кадыптар улуг улус чанымга турбааны хомуданчыг. Ынчангаш байгы-ла күзелим ол.

– Аныяк иелерге чүнү күзээр силер?

– Мерген угаанныг херээжен аалын быжыглаар, а мелегей херээжен ону боду-ла үрегдеп бузар деп бодалды Библиядан номчаан мен. Өг-бүлени херээжен кижиниң мерген угааны тудуп турар. Амыдырал херээжен кижиден хамааржыр.

– Амгы үениң аныяк ада-иелеринге чүнү сүмелээр силер?

– Бир эртен көөрүмге, чаш уругну авазы садче телефон дузазы-биле эдертип киирип турар. Кыдыындан көөрүмге, морковька көгүттүрген элчиген дег болган. Уруг долгандыр делегейни көрбейн чоруур, ооң ийи караа чүгле телефонда. Дүрген-не кижизидикчи башкызынга төлүн хүлээдипкеш, аныяк ава халып чоруй барган, чаш уруг бир миннип кээрге, бажыңында эвес, а садта чанында авазы база чок болган боор. Ынчан уруглар хомудап ыглаар. Чаш кижини уруглар садынче ынчаар эккелбес ужурлуг. Уруг эртен эрте оттуп келгеш, долгандыр бар чүүлдерни көрүп, авазы-биле кады чугаалажып чорааш, уруглар садынга чедип келир болза, кончуг эки болур ийик. Ынчангаш амгы үениң ажы-төлү бот-башкарнып шыдавас-тыр ийин.

Мен кижизидикчи башкының эвес, а кырган-аваның сүмезин бериксеп тур мен. Бир-ле дугаарында, чаш кижини кежээ эртежик чыттырар. Кежээкиниң 10.00 шакта ол шуудадыр удуй берген чыдар ужурлуг. Даң бажында уруг боду оттуп кээр. Кежээ авазының белеткеп каан хевин кедипкеш, авазы азы ачазы-биле кады уруглар садынче үнүптер. Орукка чорааш, уруг-биле хөөрежир, долгандыр турар бойдусту, бажыңнарны, куштарны дээш караанга көзүлген чүүл бүрүзүн тайылбырлап, чугаалажып чорааш: «Сени мен кагбас мен. Кежээ келгеш, ап алыр мен» – деп чагыыр. Чаш уругга ынчаар чугаалап кагбаска, авам мени каапкаш чоруй барган деп бодаар, муңгак хүнзээр. Чаш кижи авазының чедип кээрин билбес-ле болгай. Кандыг-даа тайылбыр кылбайн киир идипкен ажы-төлдүң ал сагыжы чүгле ада-иезинде болур – дээш чугаазын доосту.


/ Айдың ОНДАР чугаалашкан.