Бурунгу Ураанхай Тывазының төвү Самагалдайның 250, Тес-Хем кожууннуң тургустунганындан бээр 100 чылынга тураскааткан төөгүлүг байырлал, база Тыва Республикага хостуг хүрештиң тургустунуп сайзыраанындан бээр 65 чыл оюнга тураскааткан байырлалдарга уткуштур ССРЭ-ниң хостуг хүрешке спорт мастери, Күрүнениң ТР-де айыыл чок чоруунуң хүндүлүг дыштанылгада подполковниги, спорттуң хоочуну, Тос каралар төрел бөлүүнүң өгбези Анатолий Самдан-биле эрткен үени база чооду уктуг мөгелер дугайында чугааны кылдывыс.
ТӨӨГҮНҮҢ ЧЕДИР БИЖИТТИНМЭЭН АРЫННАРДАН САКТЫЫШКЫННАР
Анатолий Семенович Самдан 1950 чылдың август 22-де Самагалдай суурга бөдүүн өг-бүлеге төрүттүнген. Ачазының төрел бөлүү Чооду, Шалык ады “Тос каралар”, иезиниң төрел бөлүү Туматтар, Шалыктар болур. Кырган-ачазы Шыырап Чигжит оглу Чооду үезинде моолдар-биле харылзаа тудар шимченгир кижилерниң бирээзи, бичии бажазы Арзылаң Күдеректиң улуг сүмелекчизи чораан. Бүгү Моолдуң Улиастайга 1890 чылдар үезинде болган найыр хүрежинге Шыырап Чооду 10 чыл иштинде шүүлген мөгени октааш, шүглүп үнгени дораан чон аразынга дыргын тарай берген. Ызыгуурлуг мөгениң оглу Самдан Чооду ТАР-ның аъттыг шерииниң эскадрон командиринге чедир ажылдаан. 1935 чылда Тамбов хоорайга шеригжиткен өөредилге үезинде маргылдаага Бора-Хопуй-биле тиилекчи болганнар. Совет Эвилелиниң Маршалы Семен Буденный Бора-Хопуйну селеме-биле, Самданны хол боозу-биле шаңнаан. Тывага кээрге, чон чизези чоруп турган. Чизечилер Семен Буденныйдан шаңнал алган кижи-дир дээш, аңаа Семен деп атты бижип берген, ынчангаш ады ооң фамилиязы апарган. Семен Самдан 1930–1939 чылдарда республика чергелиг маргылдааларга киришкеш, алды катап тиилээн, сес катап үжүүрлешкен.
СЕМЕН САМДАННЫҢ УЛУГ ОГЛУ АНАТОЛИЙ
1968 чылда Кызылдың педагогика училищезинге сургуулдап тургаш, Наадым хүрежинге 4 мөгениң аразынче кирген. 1969 чылдың ноябрь айда Чөөн чүкте Примор крайның Комиссарово суурга Даманск ортулуктуң чанында турар кызыгаар шериинге шеригжи даңгыраан берген. Оожум океанның Кызыл тук орденниг кызыгаар шерииниң округунга 58 килге чемпионнаан. 1970 чылда март айда Улан-Удэ хоорайга ССРЭ-ниң аныяктар аразынга самбо хүреш чемпионадынга бодунуң килинге бирги черни алган. Ооң соонда чылдарда Оожум океанның кызыгаар шерииниң, “Динамо” ниитилелиниң 2 дакпыр тиилекчизи, Сибирь болгаш Ыраккы Чөөн чүк девискээр маргылдааларынга 58 база 62 килге шаңналдыг черлерге кирип, түңнелинде самбо хүрешке “ССРЭ-ниң спорт мастери” деп атты күүсеткен. Кызыгаар шерииниң самбо хүрешке чыынды командазының кежигүнү тургаш, округтуң удуртулгазы-биле 2 операцияга киришкен. Иман-1, Иман-2 хоорайларның кызыгаар чанында подстанцияларындан үптекчи кем-херек үүлгедикчилерин тудуп хоругдаарынга, ол ышкаш Находка хоорайга, матростар, балыкчылар, чон аразынга шээр аарыг өөскүдүкчүлерин илередип тыварынга хайгыыл бөлүүнге үре-түңнелдиг ажылдаан. Шеригден халажып келгеш, Самагалдай ортумак школазынга күш-культура башкылап ажылдап тургаш, самбо, хостуг хүреш секцияларын ажыткан. Тес-Хем кожуунга бир дугаар үндезин секция ажыткан тренер башкы болуп турар. Ниитизи-биле 17 ССРЭ-ниң спорт мастерлерин болгаш спорт мастеринге кандидаттарны белеткээн тренер башкы. Оларның аразында: Иван (кара), Иван (сарыг), Сергей, Василий, Владимир Хураган алышкылар, Эрес Оюн, Владимир Оюн, Арам, Александр, Анвар Санчат алышкылар, Алексей Санчат, Кунзек Александр, Юрий Дыт-оол, Владимир Монгуш, Мерген Оюн, Мерген Ооржак, Владимир Күнзек, Толбан Самдан дээш өскелер-даа.
1972 чылда Кызылдың башкы училищезин чедиишкинниг дооскаш, 1972–1973 өөредилге чылында ол-ла училищеге башкылап тургаш, аэропортка самбо база хостуг хүреш залын ажыткаш, аңаа тренер башкылап турган. Өөреникчилериниң аразындан дараазында хүндүткелдиг мөгелер, тренерлер үнген: Владимир Монгуш, Даш-оол Салчак, Мандан-Хорлуу Монгуш.
Башкы билиин бедидери-биле Красноярскының күрүнениң башкы институдунуң күш-культура салбырынга өөренгеш, 1977 чылда чедиишкинниг дооскан. Студент чылдарында спортчу чедиишкиннери: “Азия төвү” Бүгү-эвилел турниринге 68 килге бирги чер (1975 чыл), Кемерово хоорайга Олимпий оюннарының чемпиону А. Иванискийниң шаңналы дээш Бүгү-эвилел турниринге 62 килге бирги черни алган (1976 чыл), ССРЭ-ниң спорт мастерин күүсеткен, Киргизияның маадыры Кожамкулдуң шаңналы дээш Бүгү-эвилел турниринге 62 килге 2-ги черни (1976 чыл), Сыктывкар хоорайга ССРЭ-ниң кубогунуң шаңналы дээш Бүгү-эвилел турниринге 62 килге 2-ги черни алган (1977 чыл).
1977 чылдың ноябрь 7–8 хүннеринде Москва хоорайга Лужники стадионунга ССРЭ-ниң 60 чылдаан байырлыг ажыдыышкынынга мөгелер Дапыл Ооржак, Валерий Араптан, Анатолий Самдан, Маадыр-оол Биче-оол, чазаанчызы композитор Кара-Кат Ооржак хөгжүм үделгези-биле тыва хүрешти көргүзүп киришкеннер. Аңаа 15 эвилелдешкен республикалар боттарының национал хүрештерин көргүскен. Ол байырлалга делегейниң 201 чурттарындан төлээлер киришкен. Тыва хүрешти, тыва мөгелерни телевизордан улус чон дыка сонуургап көрген. Эртенинде 7.00 шакта СЭКП Тыва обкомнуң бирги секретары Григорий Чоодуевич Ширшинниң база Моол Арат Республиканың чиңгине секретары Юмжаагийн Цэдэнгалдың байырын улуг даргавыс таварыштыр өөрүп хүлээп алдывыс. “Советский спорт” солунга Д.А. Ооржак биле В.Ч. Араптанның хүрежип турарын база чазаанчы А.С. Самданның чуруктарын тырттыргаш, адаанда “тыва спортчулар” деп бижип каан болду.
Анатолий Самдан 1980–1998 чылдарда Күрүнениң ТР-де айыыл чок чорук албанынга ажылдаан. Ол үелерде спорт-биле үргүлчү холбаалыг чораан. 1982–1989 чылдарда Мөңгүн-Тайга кожуунга ажылдап турар үезинде Моол Арат Республика биле ССРЭ-ниң 30 чыл болган “Найырал” деп байырлалы болган. Мөңгүн-Тайга кожуундан 30 кижи төлээлеп киришкен. Ийи таланың спортчулары хол бөмбүүнге, баскетболга ойнап, чиик атлетикага: чадаг чарыш, узун, кыска хемчээлдиг эстафеталарга маңнап чарышканнар. Хостуг хүреш маргылдаазынга А.С. Самдан 74 килге 1-ги черни алган. Дараазында хүнде 128 мөгениң тыва хүреш маргылдаазынга Улан-Батор хоорайдан, Убса-Нур, Баян- Өлгий аймактардан шыырак мөгелер кириишкен. Дөрт шыырак мөгелер аразынче А.Самдан, М. Монгуш база ийи моол мөге кирген. Долгандырыг хүрештиң түңнелинде, 4 мөгени “найырал тиилээн” дээш шуптузун шаңнаан. 1984 чылда Мөңгүн-Тайга кожууннуң Наадымында Тываның ССРЭ-ге каттышканының 40 чылынга тураскааткан хүрешке 128 мөге аразынга шүүлгеш, шаңналынга эзер-чүгенниг аътты алган.
ЫЗЫГУУР САЛГААН МӨГЕЛЕР
Самданнарның өг-бүлезин езулуг ызыгуур салгаан мөгелер, тренер-башкылар деп болур. Кады төрээн дуңмазы Толбан Семенович Самдан ССРЭ-ниң хостуг хүрешке спорт мастери, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы аттың эдилекчизи. Оглу Айдаш Анатольевич Самдан Тыва Республиканың алдарлыг тренери, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, Россияның хостуг хүрешке спорт мастери.
Чонга дуза база сүме кадар ажылдарга А.С. Самдан киржип, эки чүүлдерни кылып чораан.
Анатолий Самдан “Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы” деп хүндүлүг аттың, “Шылгараңгай күш-ажылы дээш” медаль база 8 аңгы янзы-бүрү чергениң медальдарының эдилекчизи.
1990 чылдарда шагның өскерилгени-биле тыва хүреш болгаш ниити спорттуң хөгжүлдези кошкай берген үелер. Ынчан ТР-ниң бирги Президентизи Шериг-оол Ооржак болгаш хоочун спортчуларның үре-түңнелдиг, күжениишкинниг ажылдаан түңнелинде, баштай ТР-ниң Президентизиниң шаңналы дээш хол бөмбүү маргылдаазының тиилекчилеринге машиналарны шаңналга берип, шаңнал ашкаларының түңүн өстүрген соонда, спортчуларның хей-аъды бедээн. Тыва спортчулар амгы үеде спорттуң янзы-бүрү хевирлеринге Россияның чыынды командаларының составынга киргеш, делегей ареназынче үнүп келген.
Самагалдайның юбилейин эрттирип турар удуртукчуларга дараазында чылдарда Арзылаң Күдеректиң база Күрүне Начыны Шыырап Чигжит оглу Чоодунуң адынга тыва база хостуг хүреш маргылдааларын улуг улус болгаш элээди оолдар аразынга эрттирерин чугула деп саналдап тур бис.
Өзүп орар аныяк мөгелеривис, салгалдарывыс амбын-нояннарның алдарлыг мөгелериниң допчу намдарлары-биле эки таныштырып, олардан үлегер-чижек алгаш, сүлдези бедип, хей-аъдының тугу бедик киискип чорааш, келир үеде Чаан, Арзылаң, Начын мөгелер үнүп келириниң быжыг барымдаазы бар.
Ынчангаш хостуг хүрештиң хоочуннары төөгүлүг байырлалдар уткуштур Тес-Хем кожууннуң чонунга бүгү-ле чымыштыг ажыл-ижиңерге чедиишкиннерни күзедивис.
Алексей ЧАМБАЛ-ООЛ.
«Шын» №67 2023 чылдың сентябрь 9
