“...Кижи муңгарап азы өөрээнде, сагыш-сеткилге тааржыр аялганы шилип дыңнаар. Чурук, ону сайгарып билир кижилерге, аялга дег дээр. Чуруктан кижи бүрүзү бодунуң шынын тып алыр.”
(Шой Чурук)
Россияның Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү, Тываның уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы Шой Улзайович Чурук август 5-те Тываның Туризм бажыңынга бодунуң 55 харлаан юбилейлиг чылынга тураскааткан хууда делгелгезин ажыткан. Аңаа чыглып келген чазак-чагыргадан, яамы, албан черлеринден болгаш ооң уран чүүлүнүң мөгейикчилери, билдингир культура ажылдакчылары, чурукчулар, эш-өөрүнден эки күзээшкиннерлиг байыр чедириишкиннери хөй болган. Сөс алган кижи бүрүзү Тывада чурулга уран чүүлүнүң живопись хевиринге улуска дөмейлешпес тускай көрүштүг, ховар салым-чаяанныг чурукчу деп демдеглээннер.
Делгелгеде чурукчунуң аңгы-аңгы чылдарда чураан чээрби ийи ажылын көргүскен. Ол чуруктарның ханы утказын билип алыры бөдүүн, чурук уран чүүлүнден ырак кижиге нарын дээрзин улус чугаалажып турган. Амы-хууда бодум хөй кижи чок үени шилип, ээн залга ол чуруктарны бир шак ажыр топтап, “номчуп” келгеш, бодумнуң шынымны тыварын оралдаштым. Чуруктар адаанда бижээн аттары харын чүвениң утказын догааштырып билип алырынга дузалыг болганын чурукчунуң бодунга чажырбайн чугаалааш, каш айтырыг салыр аргалыг болдум:
– Делгелгени юбилейлиг чылыңарга тураскааткан болганыңарда, эң баштайгы ажылыңар турар боор дээш дилегзингеш, тыппадым. 2010 чылдан тура кылган ажылдарыңар киргенин канчаар билип ап болурул?
– Эскергениңер шын. Ол үеге чедир живопись хевиринге бодумнуң холум үжүүн шын тып алыр дээш, дилээшкинге турган мен. Ол дээрге чаңгыс чыл эвес, а хөй чылдар. Мынчаар чурууйн дээш эгелевээн мен. Кижиниң холунуң үжүү хөй ажылдаан тудум, чоорту кирип кээр. Кажан ону эдейн деп бодаарга-даа болдунмайн баарга, ынчан ам ботка хосталганы бергеш, сагыш-сеткилден үнген чүүлдү чурукче үндүрүп, хол үжүүн быжыктырып эгелээр. А делгелге кылыры – улуг харыысалга болганда, ынаар шилиттинген ажылдар кирген.
– Делгелгени “Мээң өнчүм” деп адааныңар база таварылга эвес боор аа?
– Мен тыва кижи болганымда, тыва чонумнуң өнчүзү болур үндезин культуразы, чаңчылдары, төөгүзү, тоолчургу чугаалары, чүдүлгезинге даянып ажылдап чоруур мен. Тыва чонувустуң өнчүзү дээрге-ле бистиң, тыва кижи бүрүзүнүң өнчүзү-ле болгай. Бодум хуумда аңаа бичии-даа болза үлүүм киириштириксеп чоруур мен. Чураан ажылдарымда символизм, абстракция, реализм киргенин база эскерип болур. Ол чуруктарда албан-биле ону-мону билип алзын дээн дорт утка чок. Чурук уран чүүлүнде кижи бүрүзүнүң көрүжү бодунуу-биле шын болур. Ында мээң киирген бодалымга удур-даа чүүлдү көрүп каар болза, дөмей-ле ооңуу шын болур.
– Бир чурукту чуруурунга кайы хире үе негеттинерил?
– Беш чыл-даа чеде бээр.
– Чурук бүрүзүнүң дугайында тайылбыр кылыр болза, бүдүн ном үнүп кээп болур-дур. Бо хүнде силерни өттүнүксеп чоруур чурукчу азы өөредип турар өөреникчилериңер бар бе?
– Улуг күзелдиим-биле аныяктарны хаара тудар ажылды эгелеп-даа турдум. Шупту чүве кижиниң бодундан хамааржыр болганда, бир-ле кижини албадал-биле өөредири кажан-даа болдунмас. Салым-чаяанныг аныяктар көстүп келген болза дээн манаашкыным узай берди. Чылдың-на Кызылдың уран чүүл колледжин 20–30 чурукчулар доозуп турар. Оларның аразындан кымның-на ады үнүп кээр ирги дээш, манаарга-даа чок. Чурукчу деп мергежил чедип алган аныяктар та кайнаар чиде бээр чүве, аңаа хараадап чоруур мен.
– База бир артты ашкаш, түңнелди кылган-дыр силер.Келир үеде планнарыңар-биле үлежип көөр силер бе?
– Бо делгелге август 15-ке чедир уламчылаар. Ол аразында чураан чуруктарымга хамаарышкан сайгарылгалыг лекцияны август 14-те Москваның Күрүне университединиң аспирантызы Чейнеш Санчай кылыр дээн база бир солун хемчег бар. Оон аңгыда, бурунгаар көрүштүг улуг хемчээлдиг планнар хөй. Ону ам чүгле үезинде чугаалап болур.
Айтырыгларга харыылаар үе тып келгенинге четтиргеним илередип, чурукчу-биле байырлашкаш, делгелге залынга Тываның Национал музейиниң бойдус чурт-шинчилел болгаш туризм талазы-биле эртем ажылдакчызы, ТР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы Биче-оол Салчакович Майныдан ооң бодалын сонуургаар аргалыг болдум:
– Чурук Улзайович Шойну Тывавыста тускай холунуң үжүүн тып алган, база бир ховар салым-чаяанныг чурукчу деп үнелээр мен. Бо аныяк чурукчунуң чогаадыкчы ажыл-агыйы чүгле Тывада эвес, а Чөөн Сибирьде, мырыңай Россияда ылгалдыг. Ооң чуруктарын бир дугаар көргеш, ханы утказын дораан билип алыры берге. Чурук бүрүзүн элээн үр топтап көөр болза эки. Хам болгаш сарыг шажын чүдүлгелер, тыва чоннуң көшкүн амыдыралы, культуразы, ёзу-чаңчылдарын тывызыксыг тоолчургу кылдыр киирип турары дыка онзагай-дыр. Чылыг, соок өңнерни деңнеп ажыглаанын эки деп көрдүм. Чижээ бо “Удача” (чедиишкин) деп чурукту эгезинде көргеш, билбейн барган мен. Оон топтап турарымга, ховар дүжер тос баштыг хуваанак болду. Дыка солун-дур. А бо ажык кажаада хураганныг хойну көргүскен чурукта ай, хүннү эскерип болур. Тыва кижиниң ажык кажаазы дээрге мал-маганның өзүп-көвүдээри, чаа төрүттүнген хураган – чаа амыдыралдың эгези дээш өске-даа философчу утканы көрүп болур. Бо чурукта скиф культуразындан элементилер кииргенин эскерип болур. Моон-даа соңгаар билдингир чурукчуга чогаадыкчы чедиишкиннерни күзээр-дир мен! – деп, хоочун чугаалады.
К. МОНГУШ.
Авторнуң болгаш Май-оол Чоодунуң чуруктары.
