Хүлбүс шалбадаан кижи

1967 чылдың чайы чүве. Ортумак школа доосканымның соонда, келир үеде кым болурул деп айтырыгны шиитпирлээри-биле, Кызылга чеде берген мен. Кырган-ачам ынчан Кызылда оглу Иргит Соднамның бажыңынга чурттап олурган. Мен чеде бээримге, кырган-ачам амырай берген. Ынчанмайн канчаар, ооң-биле чугаалажыр кижи чедип келирге.
Баштай чугаавыс Кара-Хөлде амыдырал дугайында болуп турган. Оон чоорту аң-мең дугайынче шилчий берген. «Кара-Хөлде Садыя оглу Шиминиң хүлбүс шалбадаанын дыңнаан ийик сен бе?» – дидир.

«Дыңнаваан мен, аңны база кижи шалбадаптар чүве-дир аа! Солунун, чугаалап берип көрем, кырган- ачай» – дидим. «Ындыг болза чугаалап берейн, дөө чыткан хөйлеңни бээр каавыдам» – дидир. Ап бергеним чаа хөйлеңин кеткеш, олудун таарыштыр олурупкаш, чугаалап эгеледи-ле.

«Ынчан чай эгези, алды айның эге хүннери чүве. Аңның ынчан дүвүрең чылгаар, соругга хөй кирер үези ол. Чеди айда аң шоолуг көзүлбес, төрүпкен аңнар шыргайлар иштинче оолдарын чажырар дээш, киргилей бээр. Чүгле хүлбүстер, кара-кулактар дижиривис эрткен чылгы анайлар хөй көстүр боор чүве болгай. Садыя оглу Күжүгет Шими ынчан аңнаар-даа дээш эвес, одарда аъттарын көрүп чораан чүве-дир. Тос кулаш, хола дээктиг сыын мойнаандан кылган кончуг сыдымын эгин шавыштыр астыпкаш, базып чорупкан. Аъттарының доктаамал чоруур ужурлуг черлерин көөрге, ында чок болган. Малдарым ырай берген чоор бе дээш ол черден бир өзен ажылдыр аң чылгаар дүвүреңниг өзенче чорупкан. Демин чаа чаглактанып эрттирипкени чаъс оът-сигенни өттүрүп каапкан. Кылаштаарга, дааш көңгүс чок, шалың-на кончуг, чүвүр шуут көк суг апарган. Чаны-биле суг агып бадып чыдар дүвүреңниң чанынга келирге, ында бир аңның ужазы көстүп турган. Хөй аңнар чип кааптарга, оңгарланы берген дүвүреңниң иштинче аңның хөрээ кире берген. Бичежек аң болза, шуут көзүлбес кылдыр кире бээр хире оңгарланы берген дүвүрең-дир. Чанында агып бадып чыдар сугнуң даажы шылырткайнып дагжап чыткан. Бо эртен аалдан үнүп турда, «Бооң чүктеп ал» – дээрге, кылаштаар кижиге шаптык апаар деп бодааш, албайн барган кижи-дир. Аргамчызын сактып келгеш, шалбадаар кылдыр дүргеш, аргамчы тавы хире черге аяар чоокшулап келгеш, оңгарже бажын суп алган чыткан аңны шалбадап-ла дүжүрген. Аң аргамчы даажындан хойгаш, оңгардан ушта халыыр орта, тос кулаш кончуг сыдым хүлбүстүң мыйыстыг бажынче кедирли-ле берген-дир.

Аът шалбадаанда, тепкеш туруптар чаңы-биле аргамчызын белинге ораай каапкаш, тепкеш, турупкан кижи-дир. Меңнээн аң кончуг эрни аргаже сөөртүп бар чыткан. Чоогунга таварышкан ыяштарга ораап, оожуктурарын оралдажып, аргамчы кошкаш дээрге-ле, кызыра тыртып чоруп олурган. Аңның шаа төнүп, чоорту чүткүүрүнүң тевии кошкап кел чыткан. Кончуг эрниң шаа төнүп, могай-даа берзе, шыдажып-ла турган. Ынчап чоруй аргамчызын кызырып чорааш, аңны ыяшка чыпшыр тыртыпкан. Аъттар-даа көрген чүве чок, аалынга семис хүлбүс эъди чүктеп алган чанып келген.

Кырган-ачамның бо чугаазын дыңнап олургаш, ол Күжүгет Шимини сактып бодап олурдум. Бир чайын ооң аалы биле бистиң аалывыс Кара-Хөлдүң Огар аксынга кады чайлаан улус бис. Бичии шаамда көрген мен, Кара-Хөлге болгулаан хүрештерге Күжүгет Шими хүрежип-даа чыдар чүве ийин. Өөнүң иштиниң ады Хоюрук, ийи уруглуг, бирээзин Малчын-кыс, өскезин Барың дээр. Бир оолдуг, ооң адын Владимир дээр чүве. Владимир-биле Огар-Аксынга аалывыс чайлап турда, кады ойнап чайлаан бис. Ооң соонда школаның интернадынга чурттап, өөренип турдувус-даа.

/ Демир-оол САЛЧАК.
Тожу кожуун, Тоора-Хем суур.

"Шын" №29 2023 чылдың апрель 22