Олег САГААН-ООЛ, ССРЭ-ниң чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.
(Чечен чугаа)
Бир-ле катап чазын чүве. Аалдар чазаглап турар үе. Биче-оолдуң аалы база чазагже көжер. Биче-оол эртен эрте тургаш, шарыларын баглап, аъттарын эзертеп эгелээн. Ооң он дөрт харлыг уруу Долума хойну сүрүп чедирер апарган. Муңгаш кажаада хойну Долума ажыдыптарга, хойлар шуужуп үнүп турганнар. Олар аалдың артында тейже чаттылып үнүпкеннер. Оларны чоруй кадарып, чазагга чедирери-биле Долума чорупкан
Часкы аяс хүндүс, чаа-ла үнүп чыткан көктерге хойлар амырап, чоорту оъттап бар чорааннар. Долума оларның соондан таваар бараадап чорда, думчуунга көктүң, ылаңгыя кулчаның чыды каңгып билдинип турган.
Хүн өрүлеп келген. Чазагже чоокшулап келгеш, аңаа хойлар доктаап оъттай бергеннер. Долума хойларының аразынга келгеш, ончалай көөрге, боос ак хою көзүлбээн. Катап база ончалаарга, ол хою черле чок болган. Долума далажы берген, дилээр деп шиитпирлеп алган. Ынчалза-даа улузунуң көжүп кээрин манай берген, чүге дээрге, хойларын ээн каап болбас, дедир сүрерге, ырак болгай. Ындыг мелегей чүве канчап турар боор.
Улузу көжүп чедип келирге, боос хойнуң чогун авазынга чугаалааш, Долума ону кыштагже дилеп чорупкан. Долума хойларны кадарып чедирип келген изи-биле чоруп турган, ооң сагыжы үргүлчү ону мегелеп чораан: хою ырак эвес чоогада төрүп алган турар ышкаш. Аңаа чеде бээрге-ле чок, дараазында кырлаң артында турар ышкаш, аңаа чеде бээрге-ле чок. Ынчап чорааш, Долума кыштагга чоокшулап чедип келген.
Ол аразында хүн ажып, имир дүжүп келген. Даглар-даа, аъргалар-даа улам-на дүрзүгүр, улам-на караңгылап кел чораан. Өдектиң адаанга келгеш, Долума ынаар көөрге, бир-ле үңгүр дег, коргунчуг караңгы болган, оон өдектиң сазы көктүң чыды-биле холужуп кээп, аңаа билдинип турган.
Ынчалза-даа Долума дедир чанарын күзевээн, ооң сорукуру черле ындыг уруг-дур, бодунуң кылыр дээн чүвезин ийикпе, азы чедер дээн чүвезин кылбаанда, азы четпээнде, дедир ырбавас, ыявыла күүседип алырын бодаар кижи-дир. Өдекти барып көргеш, ооң соонда чанарын азы хонарын шиитпирлээр деп Долума бодап алган.
Көк бөрү бо-ла димзенип чораан ышкаш, хойну бо-ла чазарлап чип алган, Долумаже диштерин арзайты ырланып, халып кээринге чаптап турган ышкаш. Ындыг чүзүн-баазын чүвелер Долуманың бодалынга караңайнып эртип, карактарынга бүлүреңейнип көстүп турган. Ол аразында дүн шуут дүшкен.
Кажааларның бирээзиниң иштинге дүкчүттүнүп хонгаш, хойну эртен дилеп көөр деп Долума шиитпирлеп алгаш, хой кажаазынче дидими-биле базыпкан, ооң аксы ажык турган. Далаш-биле баспышаан, кажааның аксынга келгеш, ооң ханы дүвүнче бакылап көөрүнүң кайызы чорда, оон ийи кожа көк оттар көстүп келген. Бөрүнүң карактары дүне оттуг болур чүве деп чугаа Долуманың бодалынга дораан кире хонуп келген. Ооң арны изиш-ле дээн, арнының кежи тейинче чыырлып эгелээн ышкаш апарган…Ам канчаар? Дестинмес. Бөрү сүрүп кээп сегирип алыр, кажаа кырынче үндүнмес, бедик-даа, үр-даа, база-ла кээп сегирип алыр… Бичии када Долума ыңай-бээр көрдүнген, ол аразында ооң бодалынга хөй-ле чүвелер кирип кээп турган. Манзаларны кожуп кылган хаалга Долуманың буттарының адаанга чытканын көрүп каан, «ооң-биле бөрүнү дуй кажаалаптар» деп бодал Долумага төрүттүнүп келген. Ам арга тывылган!
Буттарының адаанга чыткан хаалганың ужундан Долума ийи холдап кончуг дүрген сегирип алгаш, кажааның аксын дуй салгаш, ооң артындан доора ыяш-биле кагыпкаш, ушта идип үнүп келир дээн чүве дег, ооң артындан күш-биле чышпыр ыйып турган.
Долуманың оон ыңай чүнү кылыры ам-даа билдинмейн, ооң бодалы ам-даа тодаравайн турган.
Хенертен бир-ле черде чаш хураган эткени дыңналган, чогум кайдазы тодаравайн барган. Тыныжын тыртынып алгаш, Долума дыңнаарга, катап чүве-даа дыңналбас, харын оон чүрээниң аар болгаш ханы соп турары бодунга тода билдинип дыңналган. Кайыын-на үн катап дыңналып кээрин Долума сагыш салып дыңнаалап турган. Долума кулактарынга бүзүревейн, катап дыңнаалаан. Бичии болганда хураганның иези кажааның иштинде оранган.
Кандыг магалыг өөрүшкүл. Бо канчап шын чоор. Дүш эвес ыйнаан. Чок, черле дүш эвес. Ооң хою кажаа иштинде төрүп алган турары ол-дур! Кажааның аксын, бодунуң ам чаа-ла хаапкан хаалгазын, Долума дегийт-ле ажыдыпкаш, ам база-ла кажааның дүвүнче көрген. Долума арай шиитпир чокталып чоруй, хураганның катап эткенин дыңнап кааш, хойже чеде бээрге, демги хою төрээн хураганын кургады чылгап алган турган. Долума хураганын холдарынга алгаш, ону эргеледип тургаш, ам кээп коргуп, сөөгү сириңейнип, деридип келген.
Долума хураганныг хою- биле ол-ла черинге, кажаа иштинде, дуглаттынып алгаш хонган.
Эртенинде чүгле даң хаяазы чырып кээрге, Долума кажааның аксын ажыдыптарга, ак хураган иезин ээп, бодунуң кара кудуруун чайып чассып турда, ооң кудуруунуң кырын иези чылгап, эргеледип турган.
Хураганны мурнунга доора куспактааш, Долума аалынче чоруптарга, демги хой оглунга харамдыгып, астыгып чыдып каарыйн-на дээн ышкаш, кажааже бир кирип келгеш, Долуманың соондан эдерип чорупкан.
Долуманың арнынче эртенги сырын хап турган. Долума хураганы доңа бээрийн-не дээш, сагыш човап чораан. Кыштагдан ырак эвес черге Долума бар чорда, хүннүң кызыл херелдери барыын талакы бедик таңдыларның бажында дээп келгеннер.
"Шын" №58, 2023 чылдың август 5
