Кандыг-даа кижи-биле хөөрежип, ооң эрткен оруун чугаалажы бээрге, бир-ле кончуг солун ном дег апаар. «Кижилерниң экизин тып эдержир» деп авамның чагып чорууру дег, улустуң бир-ле онзагай талазын дилээр мен. Бир эвес эскерип кагзымза, ол кижи мээң «маадырым» болганы ол. Бо удаада мээң маадырым Россияның эртемнер академиязының Сибирь салбырының Тываның бойдус курлавырларын комплекстиг шиңгээдириниң институдунда ажылдап чоруур эртем ажылдакчызы, аныяк кыс Айлаң Хертек. Ол Бай-Тайга кожууннуң Тээлиге 1986 чылда ада-иезиниң чеди ажы-төлүнүң хеймер кызы болуп төрүттүнген.
– Шинчилекчилер кончуг сонуургак кижилер болур болгай. Бодуңарны сонуургак деп санаар силер бе?
– Бичиимден-не долгандыр турар чүүлдерни шинчилээринге ынак мен. Үнүштерниң өзүлдезин хайгаараар. Бо даштар чүге шокар болганыл? Даштарның өңнери чүге аңгы-аңгыл? Суг иштинде даштарның өңү чүге чиңгир чаражыл, а эрик кыдыында чыдар даштар чүге куу болурул? Кымыскаяк чүге боолук болганыл? Кымыскаяктар, ээремчиктер чүнү кылып турар ирги? Таракан чүге сарыг ирги дээн ышкаш айтырыгларны бодум бодумга салыр, дыка сонуургак чораан мен.
– Эң-не солун эскерииңерни утпайн чор боор силер аа?
– Суурувустуң артында дөңчүгештиң кырында оваа бар. Ынаар үне бергеш, карактарым шийип алгаш, оът-сигенниң, ыяштарның, ымыраа-сээктиң, хемниң дээш долгандыр турар бойдустуң шиилээн даажын аңгы-аңгы кылдыр эвес, а хөгжүмчүлерниң аялга үндүрүп ойнаары дег, чаңгыс аай кылдыр дыңналы бээрин эскерген мен. Ону топтап дыңнай бээрге, бир тускай-дыр ийин. Бойдустуң ол «аялгазын» дыңнаарга, кижиге оожургал чедип келир. Сагыш-сеткилим хөлзей бергенде, ол тейже үне бергеш, бойдустуң «аялгаларын» дыңнап олургаш, оожургай бээр мен. Бойдус-биле сырый харылзаалыг чораан хевирлиг мен.
– Бойдуска ынааңар мергежил шилилгезинге салдарлыг болган бе?
– Школага математика, химия эртемнеринге ынак чордум. Өөредилге черинче кирер үемде мээң ынак эртемнеримге шылгалда дужаар боорга, Бурятияның күрүне университединиң геология факультединче документилеримни дужаапкаш, кирип алдым. Геология деп чүү эртемил, геолог кижи чүнү канчаар чүвел деп утказын-даа орта билбейн турган-дыр мен ийин. География эртеми-биле холбашкан эртем ыйнаан дээш кирип алганым ол. География-биле таныш чүвем болза, бичиимде честем бажыңынга дыка улуг карта азып алгаш турду.
Дыштанылгавыста бисти, чуржааттарын, чыып алгаш, бир хоорай азы суур, хемнер, суглар аттары тыптырар кижи. Эң-не бир дугаарында тыпкан кижи, бажың ажылы кылбас. Ынчангаш кайда кандыг хоорай, суурлар барын көрүп, билип алыр дээш, ол картага-ла «астына» берген шиңгээдип алырын оралдажып турар бис ийин.
– Университетке өөренип эгелээрге, бергедээшкиннер турган боор аа?
– Кандыг-даа адырның бодунуң терминнери бар боор. Терминологиязы меңээ берге турган. Ону шээжи-биле доктаадыр ужурга таваржып турдум. Башкыларның тайылбырын өскелерден оожум шиңгээдип ап турдум. Төөгү, политология, зоология дээн ышкаш эртемнерни шуут сонуургавас болгаш меңээ ол эртемнерни өөренири дыка берге турду. Бойдус эртемнери меңээ чоок чораан деп болур. Элээн өөренип чоруй, сонуургалым оттуп келген.
– Эртем-шинчилел ажылынче киргениңер дугайында чугаалап бээр силер бе?
– 2010 чылда өөредилгемни дооскаш, 2011 чылда Тожунуң Ак-Суг компаниязынга ажылдап эгеледим. Аңаа ажылдап турумда, даргам аспирантураже кирип алырын сүмелээрге, дораан дужаап кирип алгаш, Россияның эртемнер академиязының Сибирь салбырының Тываның бойдус курлавырларын комплекстиг шиңгээдириниң институдунче ажылдай берген мен. 2017 чылда аспирантураны доозуп алган мен. Темаларым эгезинде өскерлип, алдын-биле-даа, чес-биле-даа, руда-биле-даа ажылдап турдум. Амгы үеде Арысканның чериниң тургузуун болгаш кажан тыптып келгенин шинчилеп турар мен. Чер бүрүзү бодунуу-биле тускай. Арысканга хамаарыштыр кылып турар ажылымның утказы болза, канчаар, кажан, канчап тыптып келгенин шинчилеп турар мен. Ажыктыг байлактар бар бе? Кайы хире хемчээлдиг ажыктыг байлак барыл? Ону болбаазырадып болур бе дээш шинчилээр, кандыг-ла-бир бүдүрүлге азы комбинат кылыр бетинде разведкалап турарывыс ол-дур ийин. Бистиң даалгавыс – ол девискээрде кандыг минералдыг бүдүмелдер барын тодарадыры.
– Ажыл болгаш эртем-шинчилелден аңгыда, сонуургаар чүүлдериңер база бар боор аа?
– Спорттуң кандыг-даа хевиринге сонуургалдыг болгаш хостуг үемде спорт залдаарынга, үргүлчү кылбас-даа болза, күзээнимде аргыттынарынга, дааранырынга ынак мен. Аңгы-аңгы дылдарны шиңгээдип, өөрениринге сонуургал бар. Көрей дылды өөренип, ол чоннуң культуразын сонуургаар дээш, 2015–2016 чылдарда Кореяже Кызылга көрей дыл өөренип турганым бөлүк-биле кады чорупкаш, Сокчо деп хоорайга Йеңдоң деп университетке өөренип, ниити чуртталга бажыңынга чурттап турдувус. Эртенден дүъшке чедир өөренгеш, ооң соонда кайнаар-даа аян-чоруктаар бис. Агаары шык болганындан кургаг арынга крем-даа чагбастай бээр, магалыг чурттаксанчыг оран чорду. Бүгү чүвени чонга дээш кылган дээрзи илдең.
– Аян-чорук база бир сонуургалыңар болуп турар ышкажыл?
– Ийе, чараш черлер көөрүнге ынак мен. Аян-чорук үезинде кижи дыка хөй чүүлдү билип алыр, делегейже көрүш делгемчиир деп санаар мен.
Кореялаан соонда, Моолга, Индияга чордум. Үш чурттуң аразынга деңнелгени кылдым. Чурттаарынга эң-не таарымчалыг чер – Тыва-дыр деп түңнелге келген мен. Чижээлээрге, агаар-бойдузувус, хемнеривис, хөлдеривис, турар черивис өскелерден ылгалдыг. Кореяга чежемейниң-даа аянныг, чурттаксанчыг болза, дөмей-ле эмин эрттир шимээн-дааштыг боорга, шыпшың черге дыштаныксай бээр чордум. Агаар-бойдус хүннүң-не өскерилбес, изиг турарга база солун эвес. Кижиниң аажызы черле ындыг ышкажыгай, бир-ле чүүлге хандыкшааш, үези кээрге, дөмей-ле бодалдар өскерли бээр. Чаныксаары черле чая базар чорду.
Моолга чеде бергеш, Гобиден Северге чедир, экспедициялап чораан мен. Шаг шаандагының вулкан болуп турган черлерин шинчилеп турганывыс ол. Каш чүс миллион чылдар бурунгаар Гоби деп ховунуң орнунга океан турган. Кончуг изигде ол ховуга кылаштап чорааш, мени өөредип, эдертип чораан башкым мынча дээн: «Бодап көр даан, Айлаң. Шаанда бо черге океан турган. Бис океанның дүвүнде кылаштажып чоруурувус ол-дур». Башкымның солун чугаазын дыңнааш, бодумну океанның дүвүнде кылаштап чоруур кылдыр бодаптарымга, чанымда янзы-бүрү балык-байлаң шымнып чораанзый бээр болган ийик. Ол ховуда бичии-бичии дөңчүгештер бар. Ховудан даштар тып алыр болза аас-кежик. Олардан бир-ле им-демдектерни тып алыр арга бар апарганы ол.
Моол улустуң культуразы база бир тускай. Чеже-даа азиаттар болза, чон бүрүзү бодунуу-биле тускай: алдынары, кижиже көөр көрүжү безин. Тываларның көрүжү бир өске, а моол чоннуң көрүжү өрүмнеп, шинчилеп турган дег көрүштүг улус чорду. Ынчалза-даа олар аажок дузааргак чон чорду.
Сарыг шажынны хүлээп алган болгаш, Индия баар деп шиитпирлеп алган мен. Аңаа баргаш, ында чоннуң амыдыралын көргеш, сагыш-сеткилим хөлзеп, кээргээш ыглап турдум. Байлар болгаш ядыылар дыка ылгалдыг. Болза-даа кээргенчиг кылдыр чурттап чоруур чон бар. Оларны көргеш, бис-ле мында тодуг-догаа, бай-шыдалдыг амыдырап чоруур-дур бис деп бодаар кижи чордум. Россияда ажыл чок хамаатыларга пособие-даа төлеп берип турар ышкажыл. Ында бөдүүн чонга күрүнеден кандыг-даа материалдыг дуза көрдүнмээн. Ортумак чурттап чоруур деп улус чок. Россияның чурттакчы чонунуң 80–90 хуузу ортумак деңнелде чурттап чоруур деп болур.
Индустарның арыг-силиг сагыыр деп культуразы көңгүс кудуку деңнелде, ону сагывас чон чорду. Чижээлээрге, садып алган чемин кудумчуга кылаштап оргаш чипкеш, хавын ол-ла черинге эгин ажыр октапкаш кылаштап чоруй баар. Артында кижи кылаштап чоруур ирги бе деп-даа бодавас. Ынчангаш бок-хир тудуп чий берген деп болур.
Ынчап кээрге, тывалар эң-не эки агаар-бойдустуг, бай-байлак черде, өй-тавында чурттап чоруур, аас-кежиктиг чон-дур бис. Шинчилеп-шинчилеп кээримге, тыва чонум, төрээн Тывам черле эргим-дир.
– Удавас частың байырлалы Херээженнер хүнү чоокшулап олурар болгай. Силерниң бодалыңар-биле, херээжен кижиниң чаражы чүдел?
– Бөдүүн, биче сеткилдиг болгаш быжыг туруштуг, иштики делегейи байлак херээжен кижини чараш деп санаар мен.
– Кандыг-даа кижи кылган ажылын уламчылаар салгалдыг болуксаар болгай. Бодуңарның мергежилиңерни аныяк-өскенге сүмелексээр-дир силер бе?
– Ийе, геолог болуксаар оолдар, уруглар бар. Оларны деткиир мен. Кызыл хоорайның аңгы-аңгы школаларының өөреникчилери болгаш студентилери бистиң институтка экскурсиялап кээр. Келген аалчыларывыска ажылывысты таныштырып, сонуургаан айтырыгларынга харыыларны берип турар бис. Амгы үениң салгалы черле өске, оларның сонуургалдары-даа, салыр айтырыглары-даа ханы уткалыг, тускай деп болур. Геолог болуксап турар оолдар, уругларга эң-не кол чепсек – сонуургак болурун күзээр-дир мен.
/ Айдың ОНДАР.
Чуруктар хууда архивтен.
