Март 28-те Культура ажылдакчыларының хүнүнге тураскааткан байырлыг хемчег Спутник микрорайонунда Культура хөгжүдер төпке болган. Аңаа чазак-чагырга даргаларындан аңгыда, Тываның культуразының хөгжүлдезинге улуг үлүг-хуузун киириштирген хүндүлүг хоочуннар база республиканың культура албан черлериниң ажылдакчылары, удуртукчулары киришкен.
Байырлыг хемчегге республиканың культура адырының эрткен чыл дургузунда кылып чоруткан ажылын көргүскен кыска роликти чыылганнарга таныштырган. Ында адыр бүрүзүнүң көргүзүглерин айыткан сан-чурагайлар ниитизи-биле республиканың культура адырында шапкын хөгжүлде чоруп турарын бадыткап турган.
ТР-ниң Чазак Даргазының оралакчызы Орлан Сарыглар байырлыг хемчегни ажыдары-биле сөс ап индирже үнүп келгеш, эрткен хүннерде делегейниң чонун килеңнеткен террорисчи актының уржуундан хөй чок болган хилинчек чок тайбың чурттакчыларга кажыыдалдың минутазын чарлаан.
Кандыг-даа үеде кижилерниң сагыш-сеткилин байыдарынга улуг киржилгелиг культура ажылдакчыларының ажылы күрүне чергелиг ужур-уткалыг деп үнелеп, ТР-ниң Чазак Даргазы Владислав Ховалыгның мурнундан изиг байыр чедиргеш, удавас Тывага чаа 800 ажыг олуттуг концерт залы немежир дугайында өөрүнчүг медээни чыылганнарга дамчыткан. Боттарының профессионал байырлалында ёзулуг улуг белек болган медээни культура ажылдакчылары изиг адыш часкаашкыннары-биле хүлээп алган. Ооң соонда федералдыг болгаш республика чергелиг күрүне шаңналдарын тыпсыр ёзулал эгелээн:
РФ-тиң культура сайыдының Өөрүп четтириишкин бижиинге Тываның хөгжүм болгаш самның Саян аттыг национал театрының даараныкчызы Роза Күнзек, Каа-Хем кожууннуң Төпчүткен ном саңының библиогравы Раиса Салчак төлептиг болган.
ТР-ниң Чазак Даргазының Өөрүп четтириишкин бижиин Н. Рушева аттыг Уругларның уран чүүл школазының фортепиано клазының башкылары Нэлли Николаевага, Лира Монгушка, В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының ажыл-агый эргелекчизи Мая Жамцка, Улуг-Хем кожууннуң К.-Э. Кудажы аттыг Төпчүткен ном саңының кол библиогравы Аяна Додекке тывыскан.
ТР-ниң Чазак Даргазының Хүндүлел бижиин Тываның хөгжүм болгаш самның Саян аттыг национал театрының балет артистери Татьяна Соңгуваа, Шончалай Чамдан, Венера Ооржак, Чинчи Салчак болгаш ТР-ниң Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү даш чонукчузу Начын Саая алганнар.
А.Б. Чыргал-оол аттыг Кызылдың уран чүүл колледжиниң башкызы Аясмаа Баранмаага “Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы” атты тывыскан.
“Тыва Республиканың алдарлыг артизи” атка Тываның хөгжүм болгаш самның «Саян» национал театрының ыраажызы Мөңге Монгуш, В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының артизи Айзана Чылбак-оол, А.Б. Чыргал-оол аттыг Кызылдың уран чүүл колледжиниң баян клазының башкызы Евгения Монгуш, Р.Д. Кенденбиль аттыг Уругларның уран чүүл школазының баян клазының башкызы Отчугаш Сендажы, Улусчу чогаадылга төвүнүң ажылдакчызы Омак Натпит-оол төлептиг болганнар.
Бодунуң ээлчээнде ТР-ниң культура сайыды В. Чигжит сөс ап, чыылганнарга байыр чедиргеш, Чазак Даргазының оралакчызының дыңнатканы өөрүнчүг медээзинге ушкажып, Тывага 800 ажыг олуттуг концерт залын тудар талазы-биле айтырыгны февраль 28-те Москвага ТР-ниң Чазак Даргазы Владислав Ховалыг РФ-тиң культура сайыды-биле албан-ёзу аайы-биле ужуражылгага сайгарып чугаалашканын дыңнаткан. Түңнелинде, бо айтырыг РФ-тиң Чазааның деңнелинге деткимчени алган деп ол чугаалааш, бо талазы-биле ажыл эгелей берген деп коллегаларын сайыт өөрткен. Ооң соонда федералдыг болгаш республика чергелиг бедик шаңналдарны тывыскан:
РФ-тиң Культура яамызының мурнундан “Эң дээре муниципалдыг культура албан чери болгаш ооң ажылдакчыларынга” деп шаңнал база 100 муң рубльдиң сертификаттарын дараазында шылгарааннарга тывыскан:
– Барыын-Хемчиктиң Бижиктиг-Хаяда Көдээ культура бажыңынга (директору Сайлык Саая);
– Тес-Хемниң Шуурмакта Көдээ культура бажыңынга (директору Роля Кунгаалай);
– Кызыл кожууннуң Сукпакта Уругларның уран чүүл школазынга (директору Орлан Сотпа);
– Тожунуң Ю. Кюнзегеш аттыг кожууннуң төпчүткен ном саңынга (директору Вера Левина).
“Эң дээре муниципалдыг культура албан чериниң ажылдакчызы” деп шаңнал болгаш 50 муң рубльдиң сертификаттарын: Бай-Тайганың Тээлиде Н.Өлзей-оол аттыг Культура бажыңының методизи Лариса Хунанга, Чеди-Хөл кожууннуң “Культура сайзыралының төвү” муниципалдыг албан чериниң кол специализи Чодураа Тоспайакка, “Кызыл кожууннуң төпчүткен клуб системазы” албан чериниң организас-методиктиг килдизиниң эргелекчизи Азияна Дондукка, Тес-Хемниң Самагалдайда С. Авый-оол аттыг Уругларның уран чүүл школазының башкызы Чинара Сандакка, Таңдының Бай-Хаакта Уругларның уран чүүл школазының башкызы Анжелика Серен-оолга, Каа-Хемниң Сарыг-Септе кожууннуң Салчак Тамба аттыг Төп чаарттынган ном саңының килдис эргелекчизи Виолетта Доржуга, Кызыл кожууннуң Уругларның төп модельдиг ном саңының эргелекчизи Аржаана Монгеге, Эрзин кожууннуң Василий Эренчин аттыг Төп ном саңының килдис эргелекчизи Руслана Тарначыга тывыскан.
2023 чылда культура болгаш уран чүүл адырынга чайынналчак чедиишкиннери дээш ТР-ниң Культура яамызының шаңналдарынга:
“Пушкин картазы” федералдыг программаның эң эки боттандырганы дээш” деп шаңналга Тываның В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының коллективи төлептиг болган. Эрткен 2023 чылдың дургузунда Пушкин картазы-биле 102 хемчег эрткен, 17 108 саттынган билеттен кирген орулгазы 8 703 975 рубль болган.
“Культураның сылдызы” деп шаңналды Тываның В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының кол режиссеру Леонид Каң-оолга тывыскан. Ол улуг хемчээлдиг, чижээ: Сарыг шажынның Тубтен Шедруб Линг хүрээзиниң ажыдыышкыны, Тос-Булакка Наадымга малчыннарның чыскаалын, Москваның ВДНХ-га “Россия” шуулган-делгелге үезинде тыва национал куданы болгаш өске-даа Чазак деңнелдиг хемчеглерни режиссёрлап эрттирген.
«Прорыв года» деп шаңналды Тыва национал оркестрге тывыскан. Оркестр эрткен чылын тургустунганындан бээр 20 чыл болган юбилейинге тураскааткан “Дембилдей” деп 1 дугаар регионнар аразының национал хөгжүм херекселдеринге ойнаар хөгжүмчүлер аразынга мөөрейни эрттирген, Россияның улустуң артизи Александр Цыганковтуң шаңналы дээш болган Бүгү-российжи фестиваль-мөөрейниң I чаданың лауреадынга төлептиг болган.
“Рейтингиде бир дугаарында” деп шаңналды Чөөн-Хемчик кожууннуң чагыргазынга тывыскан. 2023 чылдың дургузунда культура адыры-биле кожууннуң чагыргазының сырый харылзаалыг, үре-түңнелдиг ажылды чорутканын илередири-биле көрдүнген дүрүм ёзугаар шак бо шаңналды тывыскан.
“Эң дээре боттандырган төлевилел” деп шаңналды Тываның Национал архивинге тывыскан. 2023 чылда тыва эки турачыларны фронтуже үдээнинден бээр 80 чыл оюн демдеглээн. Аңаа тураскааткан эвээш эвес улуг хемчээлдиг хемчеглерни архивтиң коллективи эрттирген. Оларның бирээзи 2023 чылдың май 23-те Президент фондузунуң грантызы-биле биче лейтенант Нурсат Тюлюштуң командылалы-биле тыва эки турачы танкычыларның фронтуже төөгүлүг үделгезин диригжиткени база бир улуг болуушкун болган.
“Тускай шериг операциязының киржикчилериниң дугайында сактыышкынны мөңгежидери болгаш дайынчы хей-аъдын көдүрүп деткээни дээш” деп шаңналды чурукчу Радомир Балганга, ТР-ниң Чазааның Тимур Дулуш аттыг үрер хөгжүм оркестринге, Ада-чурт камгалакчыларының хүнүнге тураскааткан “Тыва сүлде” деп программазы-биле ылгалып үнген Тываның хөгжүм болгаш самның «Саян» национал театрынга тывыскан.
“Тываның культуразын интернет четкизинге таратканы дээш” деп шаңналды Ишкин оглунга (Айдың Монгуш) тывыскан. Ол YouTube каналда Эне-Тывам деп дамчыдылганы чедиишкинниг чорудуп турар, “Привет, Андрей!” деп федералдыг теледамчыдылгага эрткен чылын Тыва Республиканы төлээлеп киришкен.
“Чылдың болуушкуну” деп шаңналга республиканың культура албан черлеринден барык 200 кижи киришкен Москвага “Тываның культура хүннери” деп болуушкун төлептиг болган. Ол шаңналды алыры-биле, Москвага болган хемчегге киржип турган бүгү культура албан черлериниң: Тыва национал оркестрниң, Тываның В.Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының, ТР-ниң Чазааның Тимур Дулуш аттыг үрер хөгжүм оркестриниң, Тываның хөгжүм болгаш самның Саян аттыг национал театрының, ТР-ниң А. Пушкин аттыг Национал ном саңының, В. Халилов аттыг Тываның күрүне филармониязының, А. Чыргал-оол аттыг Кызылдың уран чүүл колледжиниң, ТР-ниң Национал архивиниң директорлары сценаже шупту үнүп кээрге, демнигде – күштүг деп чүве бо-дур деп, залга олурганнар чугаалажып турган.
Ол ышкаш “ТР-ниң культуразының тергиини”, “ТР-ниң культуразының хүндүлүг хоочуну” хөрек демдектери болгаш РФ-тиң сенаторунуң мурнундан хүндүлел бижиктерни база культура ажылдакчылары алган.
Байырлыг хемчегни солун концерт уламчылаан. Холдарында боодал чечектер, шаңналдар туткулаан, бот-боттарынга байыр чедиришкен культура ажылдакчылары профессионал байырлалын шак ынчаар өөрүшкү-маңнайлыг демдеглээннер.
Шаңнал алганнарның аразында Тываның В.Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының кол режиссеру Леонид Каң-оол “Культураның сылдызы” деп манавааны шаңнал алганын чугаалады:
– Шынап-ла, ындыг шаңнал алыр мен деп бодаваан-даа мен. Девиденчиг болду. Шыны-биле чугаалаар болза, сценаже үнүп турар артист бүрүзү ынак көрүкчүлерлиг, хөй мөгейикчилерлиг болганда, олар база шупту "сылдыстар-ла" болгай. Ынчангаш мен олардан бедик мен деп кажан-даа чугаалап шыдавас мен. Бо шаңналды өске чылдарда кымнар ап турганын-даа эки билбес мен, аравыста чок-даа болза, чонда ады-сураа алгаан хөөмейжи акывыс 2011 чылда Коңгар-оол Ондар ап турган деп билир мен.
Бо шаңналдан артык бөгүн биске өөрүнчүг болган чүүл, 800 ажыг олуттуг концерт залын тудар дугайында медээ, ол харын улуг белек болду. Бо хире улуг концерт залын тудуптарга, бистиң театрның сценазы ам-на хосталыр-дыр деп, амырап тур бис. Театрның чогаадыкчы коллективи бодунуң тургузуп турар шиилерин, концерттерин көрдүнген үезинде чогумчалыг эки белеткеп, хостуг ажылдаар аргалыг болур-дур.
Ол дээш өөрүп тур бис. Шанып-ла, бо хүнге чедир таваржып турар эң-не берге, нарын айтырыгларывыстың бирээзи, Тываның кол сценазы – театрның сценазының ажыглалы. Боттарывыстың планда көрдүнген ажылывысты кылырынга шаптык кадып турар чүүл чүл дизе, кайы-даа үеде хөй-ле яамы-ведомстволар, албан черлериниң юбилейлери, ооң кадында кыдыындан келген театрга хамаарышпас артистер болгаш өске-даа кижилер юбилейлерин, концерттерин албан театрның сценазынга көргүзүксээр боор-дур.
Ниитизи-биле бо чылын культура ажылдакчыларының кылган ажылын түңнеп, шылгарааннарны илередип, хөй кижиге янзы-бүрү шаңналдарны тыпсып турары өөрүнчүг-дур. Бодум база шаңнал дээш четтиргеним илередип тура, өске шылгараан коллегаларымга шуптузунга байыр чедирип, ам-даа чедиишкиннерни күзээр-дир мен.
Бо байырлалдар – Тыва театрның төрүттүнген хүнү, Бүгү-делегейниң театр хүнү, Культура ажылдакчыларының хүнү чылдың-на улуй-улай эрткилээр чүве. Бо чылын чуртка кажыыдал хүннери дээш чамдык хемчеглерни эрттирбейн, өскелерин соңгаарлаткан-даа чүве. Бүгү-делегейниң театр хүнүнге тураскааткан хемчегни эрттирдивис. Аңаа сайыдывыс болгаш өске-даа дарга-бошкалар келгеш, байыр чедирип коллективтиң ажылын үнелеп, эки күзээшкиннерни кылган. Театр дээрге чүгле артистерден тургустунмас болгай. Чаңгыс шииге барык шупту киржилгелиг болур. Коллективте 180 кижи ажылдап турар бис.
Оларның аразында хөй чылдарда ак сеткилдиг ажылынга бердинген чогаадыкчы бөлүктен аңгыда, өске ажылдакчыларывыска аңгы-аңгы шаңналдарны тывыскан. Олар дээш өөрүп тур мен. Бүгү эш-өөрүмге чүгле экини күзедим!
Карина МОНГУШ.
Буян САЛЧАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №24 2024 чылдың март 30
