«Часкы хүн чылды чемгерер» дээри-даа чөп. Шынап-ла, чазын ногаа-чимизин тарып, күзүн дүжүдүн ажаап, болбаазырадып, шыгжап алырга, бүдүн чылды өттүр тодуг-догаа болур болгай.
Суг-Аксы суурда ногаа ажаар талазы-биле чонга билдингир апарган Чодураа Ооржактың бажың-балгадынга аалдап четтивис. Ооң бажыңы долдур ногаан өзүмнер: капуста, помидор, перец дээш өске-даа ногаа аймааның өзүмнерин столдар кырында олурткан болду. Өгнүң херээжен ээзиниң ажылгыр-кежээзи сан-түңү билдинмес хөй өзүмнеринден-не илдең. Ол чүгле ажылгыр-кежээ эвес, а чугаа-домакка база тура дүшпес, «суглук чокка» хөөрээр кижи болду.
Чодураа Домуй-ооловна 1970 чылда Чөөн-Хемчик кожууннуң Баян-Тала сумузунга бөдүүн араттарның он ажы-төлүнүң беш дугаар кызы болуп төрүттүнген. Чодураа Домуй-ооловна тускай дооскан эртеми чок-даа болза, аныяандан-на садыг-саймаага ажылдап чорааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген. Ооржактарның өг-бүлези беш ажы-төлдүг. Амгы үеде олар школачы хеймер оглу-биле малын малдап, ногаазын тарып амыдырап олурар. Улуг ажы-төлү эртем-билиг чедип алгаш, ада-иезиниң «уязындан ужуп үнгеш», боттарының амыдыралын тыва берген-даа болза, чайгы үеде күдээ-кенээттери-биле кады чанып кээрлер.
«Амыдырал дээш дыка кызып чоруур өг-бүле бис. Бурунгаар чүткүп-ле чоруур болза, чедиишкиннер ыяап-ла турар деп амыдырал бисти өөредип каан. Хол куруг олурар болза, мынча хөй ногааны кым олуртуп бээр боор. Ногаа-чимис тарааш, ажаап алгаш, акша-төгерикке чедирип алыры амыр эвес ажыл-дыр. Амыдыралывыс эки болзун, ажы-төлүвүс тодуг-догаа чорзун дээш, 20 шаа бода малды азырап чор бис. Мал-маганывыстың ачызы-биле ажы-төлүвүстү өөредип, өглеп, дөргүл-төреливиске өмек-дөмек болуп, дуза кадып чоруурувус бо» — деп, Чодураа Домуй-ооловна чугаалады.
Эрес-кежээ иениң бир ынак ажылы — ногаа ажаап өстүрери. Хүүректи туткан соонда, ынак ажылынче «шымнып» кире бээр. Өгнүң эр ээзи суурнуң кададынга-даа малын катпас, хүннүң-не боду кадарчылаар.
Кожууннуң чону Чодураа Ооржакты өзүмнер садар деп билир апарган. Чамдык аныяк уругларга ногаа тарыырын өөредип, арга-дуржулгазын дамчыдып чоруур дагдыныкчы-даа апаар.
«Бир эвес агаар-бойдус чылыг, эрте час дүжер болза, дүжүт эки болур. Соок чай болза, ногаа четчип өспейн, туруп алыр. Чылыг болур болза-ла, кандыг-даа ногааны сүстүме кылдыр алыр. Инек мал тутпас болза, ногаа тарыыр хөрзүннү кайыын алыр боор. Мал өдээниң ажыын база көрүп чор бис» — деп, ол немеди.
Чодураа Ооржак эртениң-не 4.00 шакта туруп алгаш, 8.00 шакка чедир ногаа чашпаннаар. Хүндүс теплица иштинге ажылдаттынмас, изии кончуг апаар. Оон 16.00 шактан ыңай бичиилеп суггартынып эгелээр.
Чайгы үеде чаңгыс чер чурттугларынга тараан огурец, помидорун садып чайлаар. Улус ооң ногаазын күзелдии-биле садып алыр апарган. Августан эгелээш, дузаныр ажылдары эгелээр. Боттарынга четчир кылдыр шыгжап алгаш, артыкшылын чонга садып-саарып, акша-төгерикке чедирип алыр.
Күрүнениң тускай программаларының деткимчезин-даа манавайн, бодунуң күжү-биле амыдырап чоруур хамаатыларывыс бары өөрүнчүг-дүр. «Кыры шимчээрге, хырын тодар» деп чүве бо-дур ийин.
/ Айдың ОНДАР чугаалашкан.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруу.
"Шын" 2023 чылдың апрель 5 №24
#Шынсолун #Тыва #Чөөн_Хемчик #Баян_Тала#Хүрээ
