Кайы-даа чоннарда от дагыыр ёзу-чаңчыл бар. Шагдан бээр янзы-бүрү чоннар ону өндүржүдүп, ыдыкшыдып, аңаа чүдүп чорааннар. Ооң ындыызы база билдингир. Бир талазында, ол амыдыралдың бир адырылбас кол кезээ болурундан аңгыда, чаартылганың демдээ, арыглалдың күжү болур. Өске талазында, ол өрт хай-халавының, дайын-чааның, өлүм-чидимниң демдээ база-дыр. Ынчап келирге, ону ындыг-мындыг деп чаңгыс аайлап көөрү берге. Тываларга от дээрге чүл, ону чүнүң-биле холбап турарын бөгүн сайгарып көрээли.
Төп Азияның көшкүн чоннарының, оларның иштинде тываларның бурунгу ужурлары, чаагай чаңчылдары бурунгу хевирин кадагалавышаан, чүс-чүс чылдар дургузунда салгалдан салгалче дамчып келген-даа болза, чылдар эрткен тудум чамдык ханы уткалыг чүүлдери, ылаңгыя, аныяк-өскенниң аразында уттундуруп бар чорууру чажыт эвес.
Тываларда от ээзинге чүдүүр, ону дагыыр чорук бурун шагдан тура нептереңгей турганын төөгүнүң янзы-бүрү бижимелдеринде, улустуң аас чогаалында, бурунгу ёзу-чаңчылдарында хѳй-хѳй чижектер бадыткап турар.
Отка чүдүүр чорук тываларга эрте-бурун шагда-ла турган. Тыва чоннуң “от чаяакчы” деп мындыг үлегер чугаазы бар. Бистиӊ ада-өгбелеривис хамык-ла чүвени от чаяап турар деп бодап, чылдыӊ-на отту дагыыр турган. Өг бүрүзү одун дагыыры шуут ыдыктыг чүдүлге турган. Ядыы-даа, бай-даа кижилер одун дагыыр чораан. Чай төнүп турда, отту дагыырынга белеткени бээр. Шыырак өг от дагаан черге өлүрер иртти баш удур шилип алыр. Балдыры кошкак өг одун дагыырынга херектиг ааржы, саржаг ышкаш чүвелерни улустан диленип алыр.
Күс – от дагыырының үези. Башкы хар чаап турда, отту дагыдар. Отту шыырак хамнар дагыыр. Шала сөөлзүредир ламалар база отту дагыыр апарган. Өгнүң эр ээзи ырак черже аян-чорук кыла берген болза, уругларның иези бир хамны хооп эккелгеш, одун дагыдар чораан. От дагыырын өг-бүлениң чүдүлгези кылдыр көрүп болур, чүге дээрге өг бүрүзүнүң одунуң ээзи дошкун, чымчак болгаш могаттыныычал туруп болур.
От ээзи килеңневезин дээш, улуг кышты хүр ажарынга от ээзи дузалаар болзун дээш, уруг-дарыг кадык-шыырак доруксун дээш, өг иштинде чурттап турар кижилер ак оруктуг болзун дээш, өгнүң алдар-ады ара-албаты чоннуң мурнунга арыг-чаагай болзун дээш, отту дагыыр.
Мөңгүн-Тайга кожууннуӊ Мугур-Аксы суур чурттуг алдарлыг тоолчу Саая Чүвүрекович Самбуу (1908–1986) “От дагыыры кончуг ужурлуг. Одун дагываан өгнү хай-халап хөме таварыыр дижир. Одун дагаан өг төре херээн баштаар эр угаанныг төлдүг болур дижир” – деп чугаалаан. Хоочун тоолчунуң бо чугаазының утказын хандыр көөрге, от дагыыры чүгле өг-бүлеге хамааржыр эвес, ада-чурттуң төре херээнге база хамааржып турар. От дагыыры дээрге ниитиниӊ азы ада-чурттуң одун дагааны база болур.
Мѳңгүн-Тайга кожууннуӊ Кызыл-Хая суур чурттуг улуг тоолчу Шожал Сортуй-оолович Сүрүңмаа (1915–1986) “Ожуктуг отту дагыыр. Ожуктуң буду үш, ол болза кижи амытанның эрткен, амгы болгаш келир оруу болур. Ожуктуң үш буду кижи амытанның үш адыр төөгүзүн көдүрүп турар дижир. Ожуктуң бир буду — кижиниң эрткен төөгүзү, бир буду — амгы чуртталгазы база бир буду келир үеде көөр, дыңнаар болгаш үүлгедир чүвези дижир. Отту дагыыры – ожуктуң үш буду чандайбазын дээш отту дагыыр дижир. Отту дагып турда, сүт чажар болгаш отче эдир-чаан чаларадыр, ол болза от ээзинден өршээл дилеп турары болур” деп сактып чугаалаан. Бо тоолчуларныӊ чугаазын этнограф эртемден М.Б. Кенин-Лопсан 1985 чылда дыңнап бижээш, “Тыва чоннуӊ бурунгу ужурлары” номда киирген.
Одун дагып турган өгге кожалары өглерниң улуг, биче кижилери келир, оларны шайладыр. Дөгерген иртиниң эъдин дүлүп чиир, отче чаглыг төжүн чаларадыр, отту дагаан хамга ужазын салыр. От дагыыры — от ээзинге чалбарып чүдээни болур.
От дээрге тыва кижиниң ыдыктыг болгаш чүдүүр бурганы. Тыва улустуң эрте шагдан ада-өгбе салгап келген отка хамаарышкан сүзүглелдери бар:
Отче дүкпүрүп болбас – аксы бужартаар.
Отче суг кутпас – сүнезининиң оду ѳжер.
Отче бок октавас – караа согурарар.
Отту арта халып болбас – чурту карартыр ядараар.
От орнун базып болбас – кежии чайлаар.
Көшкен кижи одунуң орнун арыглап каар – сеткили ак болур.
От хайыракан, ѳршээзин!
От чаяакчы болгаазын!
Отка хамаарышкан үстүнде хоруглар тыва кижиниң ажы-төлүнге арттырып каан ыдыктыг чагыы болгаш албан сагыыр сүзүглели болур.
Тываларның билиишкини-биле от ээзиниң турар чери өгнүң ийи бозагазы болур. От ээзи ол аалдың коданын долгандыр, өөнүң иштинде, даштында эки, багай чүүлдерни, болуушкуннарны хайгаарап көрүп турар. От ээзи – өгге үнген-кирген кижи бүрүзүнүң хамык багай чүүлүн арыглаар деп санаар болгаш шайының, аъш-чеминиң дээжизин, бир-ле дугаарында, Дээринге, ооң соонда одунга өргүп, оларның ээлерин өөртүп, чемгерер чораан.
Тываларның бурунгу билиишкини-биле алырга, кандыг-бир аза-четкерлер эт-сепке, кижиниң мага-бодунуң бир-ле кезээнге чаштынып алган чоруур. Олардан адырлып, хоорлуп алырының база бир аргазы – от-биле арыгланыры болур. Оттуң күжү-биле кандыг-бир багай күштү, аза-четкерни өрттедип, оон арыгланыр ужурлуг.
Тыва кижи өг иштин, эт-севин, мага-бодун, уруг-дарыын арыглаарда, албан артыш кыпсып алгаш, «Хамык бужар-бак чүве ырак турзун, эки чүве бээр турзун!» деп сымыранып, «алас, алас, алас» деп, үш катап чугаалаар чораан.
Чамдык эртемденнерниң бодалы-биле, артыжаныр чаңчыл даш век үезинде тыптып келген деп санап турар. Кижи төрелгетен отту амыдыралынга ажыглап эгелээн үе-биле холбап көрүп турар. Гуннар үезинден артыжаныр, ооң дузазы-биле кандыг-бир аарыг-аржыктан адырлыр тускай эдилге кылдыр санап чораан.
«От ээзи» деп билиг боттуг чүүлден аңгыланып хоорлу бергеш, бот-тускайлаң овур-хевир болбушаан, кижиниң угаан-бодал сайзыралының база бир бадыткалы болганы-биле онзагай деп эртемденнер санап турар.
От-биле хамаарылгалыг ёзу-чаңчылдар Моолда чурттап чоруур сеңгел тываларында нептереңгей таваржып турар. Отту ыяап-ла хам кижиге дагыдар. Хам кижи оттуң дөрт чүгүнге дөрт бичии саң салып алыр. Одун дагыдып турар ол аалдың аъш-чеминиң дээжизин от ээзиниң мурнунга, тодаргайлаарга, бозага чанынга делгей салыр. Көк өшкүнүң эдир-чаан ораап алгаш, оттуң дөрт азыынга салгаш, ону саржаг-биле холааш кывыскаш:
Өгбе-чакча шагдан
Өжүп көрбээн кызыл от чаяакчызы.
Эрте-бурун шагдан
Дагып келген кызыл от чаяакчызы.
Буруулугну хуюксудуп,
Бужарлыгны арыглап,
Дүндүк өрү чалбарып,
Дүп шагдан бодарап келген
От чаяакчызы өршээ!
Сөөк, Сөөк деп алгап, от ээзин кыйгырар. Ол үеде одун дагыдып турар аалдың эр ээзи от чанынга белеткенип, эргизип каан саржаан шопулак-биле узуп алгаш, отче өргүүр. От чалбыышталдыр кыварга, өгде олурганнар от ээзиниң турар чери – бозага кезекке барып шупту дискек кырынга сѳгүрүп алгаш, тейлээр. От чалбыышталдыр хып турары дээрге, от ээзи өөрүп, өгде турган хамык багай чүүлдү арыглап турар деп санаарлар. Бир эвес отче саржаг каарга, от шоолуг кыппайн баар болза, ол өгде баък чүве чыглы берген, от ээзинге күш четтирбейн турарының демдээ деп санаар. Ынчап баарга, хам база катап от ээзинге чалбарбышаан:
Карааӊарны ажып көрүӊер,
Кулааӊарны сунуп көрүӊер,
Кайыын, чүүден албыстар
Кирип келгени ол,
Базып-ла каайн,
Ойладып каайн.
Түмен чаяакчым, от чаяакчым!
Алдын сарыг саргактыг,
Сарыг серге хөлгелээн,
Ужа, төштүң бажын чооглаар сен
Куткан ханның дүвүн чооглаар сен! деп алганып, отче катап саржаг немеп, төш бажын, ужа чаандан бичиилеп кезип, отче өргүүр.
Сеңгел тывалары от дагылгазының үезинде отка колдуунда төш бажы, ужа чаа, чумур-ханның бажын, саржаг, эдир-чаг өргүүр чаңчылдыг. От ээзи кырган, дижи багай болгаш эъттиң эң-не чымчаа – чагга, ханга дыка ынак деп санаарлар. Ынчангаш сеңгел тывалары албан от дагыыр эвес, анаа хүнде хой өзээрде, от ээзин чемгерери-биле өзээн малының төжүн, кудурук чаан, чумур-ханны албан дүлер чаңчылдыг. Дүлген эъди болу бээрге, эътти амзавайн тургаш, чумур-ханның бажын, төш бажын, кудурук чаандан кескеш, баштайында одунга өргүүр. Бир эвес, өшкү өзээн болза, эът-биле кады эдир-чаан хайындырып, чумурда ханның ужун кескеш, отка албан өргүүр.
Аалдың амыдыралының байдалын, шинээн одундан шинчип көөр чаңчылдыг. Оду арыг-силиг, чалбыыштылып хып турар аалды буян-кежиктиг, узун назынныг, а оду бок-күзүрүм, хүлүнге бастырып алган, ышталып турар болза, ону багай деп оштаар.
Олар отту колдуунда сарыг өң-биле холбап, «оттуң ыдыы» кылдыр сарыг-кызыл чүзүннүг өшкүнү ыдыктаар. Сарыг өңнүң эгези алдын болур. Алдын кандыг-даа таварылгада оңмас, эң-не арыг, отту арыглап шыдаар деп бүзүреп чоруур. База чер-делегейни чырыдып чоруур хүннүң өңү-биле оттуң өңүн деңнеп турар.
Тыва маадырлыг тоолдарда маадырның ча-согунун сарыг өң-биле чуруп көргүзеринден аңгыда, маадырның удурланыкчызы болур дайзын-биле адаан-мөөрей, амы-тын дээш демисел чорудар черин «карак четпес сарыг хову», «дөрт таңды ортузунда сарыг хову» чижектиг сарыг өңнүң деӊнелгезин киирген болур. Маадырның бодунга ап чоруур судурун «сарыг балык сөөгү ышкынмас хопчу сарыг судур» деп тодаратканы сарыг өңнү эң-не арыг, хуулгаазын чүүлдүң дээди шынары кылдыр оштап турганының чижээ болур.
От дагыыр ёзулал дээрге чоннуң эрте-бурунгу культуразының чарылбас кезээ болур болгаш кижи төрелгетенниң үзел-бодалын, ниитилелдиң көрүжүн тодаргай көргүскен, чоннуң салгалдан салгалче дамчып чоруур чаагай чаңчылы болур.
(Материалды М.Б. Кенин-Лопсанныӊ “Тыва чоннуӊ бурунгу ужурлары” деп номундан база Б. Баярсайханныӊ “Сеңгел тываларында от ээзин дагыыры” деп эртем чүүлүнден хоолгалаан).
“Шын” №95 2023 чылдың декабрь 13
