Радомир Михайлович Балган Хову-Аксынга хөй ажы-төлдүг бөдүүн өг-бүлеге 2 дугаар оглу болуп төрүттүнген. Ооң ада-иези Елена Түлүшевна, Михаил Ховалыгович Балганнар ССРЭ үезинде комбинатка ажылдап чорааннар. Ол бичии чажындан-на хөй дуңмаларын азыражып, ада-иезинге өмек-дөмек болуп өзүп келген.
Салым-чаяанныг алышкылар
Ооң чурулгага салым-чаяаны уруглар садынга турда-ла илереттинген. Кады төрээннери шупту чуруур салымныг. Оларның аразында база бир билдингир чурукчу апарган дуңмазы Роберт Балган амгы үеде Украинада тускай шериг операциязында киржип турар. Дуңмаларынга ол онза хамаарылгалыг болгаш аажок деткиир. Эң-не солун чүве – оларны кым-даа өөретпээн, чайгаар-ла боттары чуруттунуп эгелээн. Өгбелериниң аразында олар ышкаш салым-чаяанныг кижилер турган-даа болза, оларның ат-сывы, төрел хамаарылгазы билдинмес болуп арткан.
Ооң чурулгага сонуургалы Р.Д. Кенденбиль аттыг уругларның хөгжүм болгаш уран чүүл школазынга өөренир орукка эккелген. Кады төрээн дуңмазы Роберт база чыда калбаан. Радомирниң чурулга школазынга өөренир күзелиниң кайы хире күштүг болганын дараазында чүүл бадыткап турар. Чурулга талазынче кирип алыр дээш чеде бээрге, хостуг олут артпайн барган болган. Ынчалза-даа ол аңаа ундаравайн, флейта талазынга хостуг турган олутче кире берген. Чартык чыл эрткенде, чурулга талазынга хостуг олут тыптырга, ынаар шилчиттирип алган. Ниити билиг школазын аңаа-ла дооскаш, улаштыр Кызылдың А.Б. Чыргал-оол аттыг уран чүүл колледжин база доозуп алган. Күзел күштүгде кандыг-даа шаптараазын моондак болбас дээри-ле шын. Радомирни өөредилгезин доозуп алзын дээш, кым-даа аңаа дузалажып, деткип турбаан. “Дөртен градус изиг-даа, соок-даа болза, хавак кырында ниити чуртталга бажыңындан тура парк аксында өөренир черивисче кылаштап-ла чораан бис. Кады өөренип турган эштерим аразындан маршруткага олурар кижи-даа ховар чүве. Бир кыжын кышкы куртка чогундан, чайгы курткалыг кыштааш, аарып-аржып турганым база бар” – деп, ол сактып чугаалаар.
Сонуургалы – дайынчы маадырлар
Баштайгы чураан чуруун ол амдыгаа дээр онзалап сактыр. Шериг темага ооң сонуургалының оттуп келгени мындыг: “Бистиң Тожудан чаңгыс чер-чурттуувус Михаил Артемьевич Бухтуев 10 харлыг тургаш, танкызы-биле эң-не күштүг скорость-биле атпышаан, баргаш бронепоездини буза үстүрүпкен. Ооң күжүнден ок-чемзектиг, пулемёттарлыг 3 бронепоезд шөлү үрелген. Ол төөгүде чаңгыс болуушкун болган. Бронепоездче танкының чагдаары аажок берге. Ырактан-на танкыны боолап кааптар. Самолет болза бронепоездини боолап боор, а танк шыдавас. Шак ындыг маадырлыг чорукту ол кылгаш, чок болган. Бо дугайын сактып-сактып чурааным кажан-даа уттундурбас”. Михаил Бухтуевтиң ук маадырлыг чоруун бичии чурукчунуң караанга чуруттунуп, сагыш-сеткилин ол хире оттуруптар кылдыр эге класска башкызы Маргарита Бидинеевнаның чугаалап бергени кончуг дээштиг болган. Ол-ла хүнден эгелээш, шериг темазы Радомирниң сонуургалын күштелдирип, амдыгаа дээр ооң чуруктарының кол темазы апарган.
Тайбың турар үеде ооң маадырларга тураскааттынган чуруктары эскет чок эртип турган-даа болза, Ада-чурттуң камгалакчыларын мөңгежидер изиг күзелин, сорулгазын ол черле салбаан. 2019 чылда Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи Арзылаң Бегзи-Хуурактың овур-хевири ооң ийи дугаар ажылы болур. Ук овур-хевирни ийи дугаарында кылган дээр хире эвес, шынзыг болгаш шевергин көстүр. А ооң бир дугаар чазаан улуг
ажылы – ирбиш. “Бичиилеп тургаш канчаар, чаңгыс аай улгаттыр кылып каайн деп бодал-биле бодумга чигзинмейн, дорт-ла чазап үндүрүпкен мен. Ол кепкалыг хүрежип чораан. А мен ону хаваанда беш- адыр сылдыстыг тыва бөрттүг кылып каан мен. Ачамның төрели боор кижи. Каш-даа катап чураан мен” – деп, ол чугаалаан.
Дайынчы маадырларга ооң ындындан-на ала-чайгаар кээп турар хүндүткели, чоргааралы, кээргел сеткили амгы үеде болуп турар тускай шериг операциязында киржип турар тыва оолдарны база оюп эртпээн. Ооң шериг эрттирер күзели оттуг-көстүг чалыы үезинден тура амдыгаа дээр кыптыкпышаан хевээр. Ынчалза-даа кадыының байдалы-биле ону шеригже албайн барганын чурукчу хараадал-биле чугаалаар: “Тускай операцияга киришкеш чок болган оолдарны дыка-ла хараадаар-дыр мен. Ооң чоок кижилеринге, төрелдеринге та кайы хире берге чүве. Ону бодап келгеш, сагыш-сеткил маажым олурттунмас, дөмей-ле дүвүреп, хайныгып турар. Кажыыдалга таварышкан өг-бүлелерге канчаар дузалап болурун боданып олургаш, маадыр оолдарның арын-шырайын мөңгежидип каар-дыр деп бодалга келдим”.
Радомир Балган чер-чуртунга аажок ынак. Тыва чурт, ыраажылар, хөөмейжилер, тыва мөгелер, даңгына кыстар дээш ооң чурувас темалары-ла чок. Удавас ол чер-чуртунуң бойдузунуң чараш-каазын, Таңды-Ууланы, Мөңгүн-Тайганы, Саян дагларын чуруурун планнап турар.
Өңнүг даштардан кылган будуктар
Тырттырган чурук биле чураан чуруктуң ылгалы чүдел дээрзин база сонуургап айтырдым. Тырттырган чурукту чеже-даа хөлегелиг өрээлге азарга, ультрафиолет чип каапканындан 5 – 10 чыл болурга, оңуп каар. “Садыгларда тырттыргаш парлап каан чуруктарны азып алгаш, ооң куурарып, өңүн чидирип турарын, каракка чаңчыга бергенинден эскербес бис. Элээн үр ол чурукту көрбейн баргаш, ынчан дораан эскерип каар болур чүве” – деп, чурукчу Радомир демдегледи. Чурук шынарын чидирбезин дээш, тускай, аар өртектиг, шынарлыг будуктар-биле чуруур. А ол будуктарның онзагай чүүлү – оларны өңнүг даштарны чуура соктап тургаш кылганы. Ындыг будуктар-биле чураан чуруктарны хүн караа чип шыдавас, кажан-даа өңгүр-чаражын салбас, бажы-биле баар.
“Акрил, аэрозольдуг будуктар дээш чурукчу кижиниң материалдары-ла хөй. Чамдыкта эвээшти-даа, көвейни-даа ажыглаар апаар. Улуг чуруктарга будуктуң үнери-ле кончуг. Мээң чуруктарым хемчээли бичежек болгаш, будук шоолуг чарыттынмас. Улуг чурук чуруур болза, элээн хөй будук кирер. Ындыг болганындан чураан чуруктуң өртек-үнези база хамааржыр” – деп, Радомир Балган демдегледи.
Чурукчу кижиниң эң-не үнелээр чүүлдери үе болгаш материал болур дээрзин ооң чугаазындан эскердим. Чогаалчы кижиниң чогаал бижиирде, бүгү-ле чүүлдү долгандыр сайгарып боданыры дег, чурукчу кижи база-ла ханы утка сиңген, кижилерниң сагыш-сеткилин оттуруп, өөртүптер чурукту чуруп үндүрүп алыр дээш, эвээш эвес үени чарыгдаар. Оон аңгыда, чардыгыышкыннар турбазы-биле, колдуунда кежээки азы дүнеки үеде ажылдап турарын чурукчу демдегледи. “Кудумчуда чуруттунуп турар чурукчулар дугайында чамдык улус айтыра бээр чадавас. Олар амыдыралы дээш хөй улус хайныгып турар черге чуруттунуп чаңчыга бергени ол” – деп, чугаалады.
Бодунуң чедиишкиннери хөй-даа болза, бодунуун эвес, а дуңмазы Роберттиң чедиишкиннерин онзалап демдеглээр болду: “2014 чылда “Сүбедейниң овур-хевири” деп мөөрейге 1 дугаар чер алгаш, 100 муң акша-биле шаңнаткан. Ооң дузазы-биле ипотекага бажың алганы кончуг өөрүнчүг болду. Мындыг улуг шаңналдыг мөөрей- лерни моон-даа соңгаар эрттирери күзенчиг” – деп, ол чугаалады. “Чүгле бистиң өг-бүлевис эвес, а тыва чон ындындан черле салым-чаяанныг улус” – деп, чурукчу санап чоруур.
Ооң келир үеде салып алган сорулгазы чүл дээрзин айтырарымга: “Дайылдажып чоруур оолдарывысты канчаарга-даа деткиир мен. Дайын темазындан салдынмас мен. Кылыр ажыл-ла хөй” – деп, ол харыылады.
/ Чыжыргана СААЯ чугаалашкан.
/ Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
