Тываның эртем-культуразының, чечен чогаалының баштайгы үндезилекчилериниң бирээзи, уран сөстүң кайгамчык мастери, узуп төтпес эртине чогаалдарның автору Степан Сарыг-оолдуң 115 харлаан юбилейин төрээн чери Дус-Дагның чону октябрь айда-ла Тыва театрның артистери-биле демдеглеп эгелээн. Ам бо хүннерде Өвүр кожууннуң төвүнге, төнчү кезээ Кызылга эртери манаттынып турар. Чогум эртемденнерниң, шинчилекчилерниң ажылдары чогуур үезинде үнүп кээри билдингир болгай. Мен бодум хуумда С.А. Сарыг-оолдуң салгалдарының болгаш Тываның чогаалчыларының өмүнээзинден мындыг бодалымны илередип көрейн.
1998 чылда 1-ги Президентивис Ш.Д. Ооржактың айыткалы-биле чогаалчының чурттап олурган бажыңын (өөнүң ишти Давыдовнага чаа бажың бергеш) музей кылдыр чогаалчыларга арттырарын шиитпирлээн турган. Амгы үеде ол ниити, төөгүлүг бажыңны кымнар ээлеп турарыл? Аңаа баштайгы тыва интеллигенция, чогаалчылар чурттап чораан тураскаал бажыңны бо үениң уран чүүл, чогаал делегейи эдилеп, ээлезе чогумчалыг болгу дег. Тываның чогаалчыларының 80 ажыг чыл дургузунда бот-тускайлаң оран-савазы чок, ном үндүрер черниң бичии өрээлин арендалап, айдан айже төлеп чадап, ажылдап олурарлар. С. Сарыг-оолга шагда-ла бичии хөрек тураскаалын чаңгыс чер чурттуу Борис Бады-Суур кылдырган турду. Амгы үеде та кайда? Ону ук бажыңга салып алгаш, чогаалчылар улаштыр сайзырадып, ээлээр үе келген боор. Улуг өгбевистиң юбилейлиг чылынга тураскаадып, дараазында хензиг үлүүмнү бараалгаттым.
Өвүрде байырлалга
Тыва чогаал эгезиниң
Тынын тудуп, изежип каан,
Алдар-ады өжүп-читпес,
Агбаан оглу Сарыг-оолдуң
Юбилейин демдеглээр дээш,
Улуг-биче салгалдары
Узун орук чыыра тыртып,
Ужуражып чыглыылыңар!
Чоок, ырак төрелдерим
Чоргаарланып, алгап ырлаал.
Өөрүшкүнүң йөрээл сөзү
Өвүр черге диңмиттелзин!
Курай! Курай!!!
С.А. Сарыг-оол 42 харлыг тургаш, азы 1950 чылда А.С. Пушкин дугайында шүлүүнүң 2–3 дугаар одуругларында мынчаар бижээн:
Пушкинниң шүлүк-ырын номчупкаштың,
Буянныг-чөп, каралыг-баък тода көстүр —
Кижилерниң сеткили деп өртемчейже
Кирер эжик ажыттынып, караам чыраан.
Ону номчуп, чуртталганың уг-шиин тыпкан,
Орус дылды биле берген чолум бодааш,
Уран ырым аялгазын баштап берген,
Улуг гений Пушкинге ынаам дендээн.
Пародия
Бичии чораан чылдарымдан сактып арткан,
Билир шүлүүм «Шиижекчигеш» чораан чүве.
Чоорту өзүп, улгаткаштың, угаан сергеп,
Чогаалдарың шүүреп номчааш, сиңниккен мен.
— Кайгамчык-ла солун кижи чораан-дыр – деп,
Катап-катап номчуттунуп сайгарган мен.
Хөй-ле чылдар чурттап эрткеш, билиримге,
Хөөкүй боттуң өгбези бооп, чырып келдиң.
Төөгү, дөстүг дазылдарың тарап өскен,
Төрээн черни каастап шыпкан шеттер болган.
Кызыл дыттар халагар чоон уннарында
Кырган-чалыы будуктарда бүрүлер бис.
Уран чогаал, чечен сөзүм аялгазы –
Улуг гений Сарыг-оолга алдар-мактал!
С.А. Сарыг-оолдуң юбилейинге
Бүдүн чүс чыл ашкан-даа бол, арткан өнчүң
Бүдүү эстип, уттундурар ужур-даа чок.
Өскүс оолдуң ырлап кааны аялганың
Өткүт, хоюг, тааланчыы улам дендээн.
Амыдырал чаңчылдары, төрээн чериң,
Ажыл-ишчи, соруу күштүг маадырларың
Амгы болгаш келир өйнүң салгалынга
«Алдын үүже», эртине бооп, шыгжаттынар.
Өпей ырның тааланчыын сактып-бодап,
Өлүр чазып, артка доңуп чорааныңда
Аңчыларның кыпкан оду — чула болуп,
Аскан сени аза-буктан камгалажык…
«Саны-Мөге», «Хорлуу кадай», «Чудукмаа» дээш
Саазында чурумалдар чуртталгаң-дыр.
«Тыва бижииң», дылың, чонуң ачызында
Тының мөңге тураскаал бооп, хуулган сен.
Өгбелерим дазылдарын сураарымга,
Өвүр чарыы Торгалыгга, Дус-Даг суурга
Сарыг-оолдуң уязындан частып үнген
Салгалы боор салым-хууга душкан болдум.
Эртемденнерниң шинчилеп кааны-биле С. Сарыг-оолдуң ук-ызыгуурунда ооң авазының кады төрээни Седивел 7 кыстыг, 3 оолдуг чораан. Оолдарының улуу мээң кырган-ачам Дадыяты Одай-Сүрүңович Донгак болган. Ооң уруу Уйнукай мээң авам. Мен ооң эң улуг уруу болгай мен.
Нина СЕРЕНОТ, Россияның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.
“Шын” №88 2023 чылдың ноябрь 18