АВАНЫҢ АЖАЛЫ – 1. Ие кижиниң ажы-төлү дээш бүгү назынында амыр-дыш чок човалгазы, сагыш-сеткилиниң соксаал чок дүвүрели, уруг-дарыы чаш чорда уйгу-дыш чок ажаалда-карактаашкыны. 2. Авазының ажалы дээнинде ажы-төлүнүң авазынга кажанда-даа төлеп шыдавазы, ооң назынында эгиттинмес, өртээ турбас, үнелеп четпес ыдык өрези дээн утка бар. Авага энерелде төнчү чок.
ААТКЫЫШ – уруглуг кавай аадып азар эт. Ону ак сөөктүг дээр (хадың, тал) азы тайга үнүштеринден чазап кылыр. Тываларда ааткыыш тускай ужурларлыг, кавай-биле бир дөмей салгалдан салгал дамчып чоруп каар өг-бүлениң база бир ыдыктыг эдилели. Чаш уруглуг кавайны аадар бетинде, аалдың улуг назылыг, хөй ажы-төлдүг кырган- авазы, төрели ааткыышты, кавайны артыжаар, йөрээл номчуур.
ААЛЧЕ ШААП КИРБЕС– хоруглуг сагылга. Тыва езуда аалче шаап кирбес, бирээде, хүндүткел чок, ийиде, турамык чорук деп санаттынар.
ААС БЕЛЭЭ – 1. Кудалажылга езулалы. Уруг дүгдээшкининиң үезинде оолдуң талазындан «аас белээнге ак кадак сунуп тудар» чаңчыл. 2. Амгы үеде байыр чедириишкининиң, чаагай күзээшкин кылырының бир хевири.
ААДАҢ – чугула чүүлдер (ном-судур, акша, документ) шарып шыгжаар тускай пөс азы хаш алгы.
ААЗАТПАЙ – кижиниң бүдүжү. Чүве белен тыппас, аамай, дөөскүн кижи.
АГЛААР – аңнаашкын аргазы. Өөр бөрү мал-маганны хорадып, когарал чедирип туруп бергенде, оларны хөй кижи аглап азы бүзээлеп туруп узуткаары.
АМАЛААРЫ – мөгелерге хамааржыр чаңчыл. 1. Хүреш орту кирип чорда, ат-сураглыг улуг назылыг мөгениң кайы-бир аныяк мөгени шилип ап, хүрежинче чалаары. 2. Ол ышкаш мөгени октаар мен деп аазааш, чалап хүрежири база турган.
АРААЛЧЫ – аъттың эң ховар чоруу. Ындыг болганындан ол «аъттың дөрт чоруунга» кирбейн турар.
АЛАНДЫ – часкы үеде шала эрээн, ала харлыг чер.
Ай бүдүүзү – айлар солчуушкуну болуп турда, эрги ай төнүп, чаа айның үнүп кээриниң аразында үе. Ынчан дээрде ай көзүлбес болур.
ААС БЫЛААЖЫР – кандыг-бир чүве ужун бот-боттарын сөглежири. Ол өш-өжээн сүрүшкен улуг алгыш-кырыш эвес, а өг-бүлеге ада-ие, уруглар азы өң-тала улустуң-даа аразынга бооп болур таварылга.
АКСЫ КЕППЕС – бо сөстү «аас шыппас» деп база чугаалаар. Эмин эрттир чугаакыр, хөөремик кижи дээн уткалыг.
АКСЫН ЧАГЛААР – шыдал-быралыг кижиден кандыг-бир чүве дилеп алыр дээнде, хээли бээриниң бир хевири.
Чап ЧҮЛДҮМНҮҢ «Улусчу педагогикага ажыглаар чамдык сөстерниң, ужурларның чижек тайылбыры» деп номдан.
"Шын" №40 2023 чылдың июнь 3