Тогдук шаанда Тывага хөй санныг куштарныӊ бирээзи турган. 1940-1980 чылдар үезинде ол Өвүрнүӊ, Эрзинниӊ, Улуг-Хемниӊ, Ийи-Талдыӊ, Хемчиктиӊ, Чадаананыӊ, Өөктүӊ, Бегирээ дааныӊ, Межегейниӊ, Балгазынныӊ, Элегестиӊ, Чагытайныӊ, Чедерниӊ агы-каӊгылыг, кулчалыг ховуларынга чайлап, а күзүн Моолдуӊ, Кыдаттыӊ чылыг черлеринче ужуп чоруй баар турган. Бөдүүн тогдукту 1991 чылда ССРЭ-ниӊ, 2001 чылда Россияныӊ Кызыл дептеринче киирген.
Ооӊ база бир хевирин Дрофа-красотка, джек дээр. Тыва чон ону «бичии тогдук, буга тогдук, чараш тогдук» деп адап чорааннар. Россияныӊ иштинде чүгле Тываныӊ мурнуу чүгүнге таваржыр 10-15 хире чараш тогдук бар деп турган.
Эрзинниӊ, Тес-Хемниӊ девискээринге чараш тогдуктуӊ уязынга оолдарын өстүрүп турганын сөөлгү катап 1979 чылда демдеглээн.
Бо куштар кам-хайыра чок төтчеглекчилерниӊ хайы-биле чидип турар. Чылыг чурттарга кыштыӊ соогун эрттирип алыр дээш ужуп чеде бергеш, аӊчыларныӊ олчазы апарган. Пакистанда хартыга-биле аӊнаар араб шейхтерниӊ бир экспедициязы 100-500 кушту узуткаар. Чараш тогдуктуӊ ужуп эртер болгаш кыштаар черлеринде төтчеглекчилерден хавырган куштуӊ ниити саны 10 – 20 муӊ чедип турар дээрзин «Тыва Республиканыӊ Кызыл дептеринде» бижээн.
«Убса-Нур ыйгылаажы» заповедниги тогдук куштуӊ санын катап көвүдедир сорулгалыг ажылды чорудуп турар. Заповедниктиӊ эртем килдизиниӊ ажылдакчылары Арчимаева Т.П., Чоргаар С.С. арга-дуржулга солчуп, эртем талазы-биле сүмележир дээш, бо чазын Казахстанга барып чедип чорааннар. Ында ховар куштар азырап өстүрер «Ренеко» деп хуу албан чери бар. Казахстанга чараш тогдукту азырап өстүрер куш питомнигин Халиф шейхтиӊ төвү деп адаан. Бедик технология-биле кылган питомникте куштарны өстүрүп турар. Чуургалары частып, куш оолдары ужуп өөренип эгелээрге, ховуларга чедирип каар. 2021 чылда 16 муӊ ажыг тогдукту азырап өстүргеш, Казахстан биле Узбекистанныӊ девискээринге үндүр салыпкан.
Делегейге чараш тогдук куштуӊ когун үспейн, ону катап көвүдедир деп улуг харыысалгалыг ажылды арабтар хүлээнип алган. 2006 чылда Тогдукту камгалаар делегей фондузун Каттышкан арабтар эмираттарыныӊ президентизи шейх Халиф Бен Зайд аль-Нахайян тургускан.
Тывага чараш тогдук кушту катап өстүрүп көвүдедир дээш, «Убса-Нур ыйгылаажы» заповедник ук фонд-биле кады ажылдаарыныӊ дугайында керээни 2022 чылдыӊ январь 25-те чарып алган. Республикада бөдүүн тогдук биле чараш тогдуктуӊ чурттап турар черлерин тодарадыр хову ажылдарын май айда олар кады чорудуп турган.
«Азас» заповедниктиӊ орнитологу Карташов Д.Н., «Ренеко» компанияныӊ специалистери Максим Лубон, Эдуард Монгин болгаш заповедниктиӊ эртем ажылдакчылары кады Убса-Нур ыйгылаажыныӊ девискээрин 5 дөрбелчин километрге хуваап, хынамчалыы-биле шинчилээн. Заповедниктиӊ девискээринде 50 хире бөдүүн тогдук ылап бар болган. Шинчилел үезинде, чараш тогдук тывылбаан.
Тывага чараш тогдукту чурттадып чаӊчыктырар, ооӊ санын көвүдедир сорулга-биле Убса-Нур ыйгылаажынга кезек куштарны эккеп салырыныӊ дугайында айтырыгны ук фонд-биле сайгарып чугаалажып турар.
Тайылбыр ажылы дарый херек
Россияда араатан куштарны шинчилээр болгаш камгалаар четкиниӊ орнитологтары Алтай-Саян регионда хову эзирлериниӊ байдалын үргүлчү хынап турарлар.
Июль айда Тыва биле Хакас республикаларга эзирлерниӊ 50 турлаан хынааш, 25 эзирге дээрбектерни кыстырган.
– Хову эзирлери даш-хаяларга азы чер кырынга уя кылыр. Бо чылын Тывага ийи эзирниӊ дыт кырында уя кылган онзагай таварылгазын көрдүвүс. Июнь айда аӊаа эзирлер чуургазын базып олурган чүве. Июль айда кээривиске, бир уя куруг, а өскезинде тараа огу-биле үттүг-таарлап каан эзир чыдар болду. Оон аӊгыда хову эзирлеринге уя тып алырынга дузалаар дээш, фанерадан кылымал уя – дуплон кылгаш, бедик ыяшче үнгеш, быжыглап кааш турган. Бир кижи ону көрүп кааш, анаа-ла ол ыяшты үзе хирээлеп каан. Ол кылымал уяны бир фермерниӊ бажыӊыныӊ чанында турарын көрүп кааш, айтырып турдувус. Түр када ажылдап келген улус бис дээш, кайызы-даа чүнү-даа билбес бис дээн. Ынчангаш Тываныӊ фермерлеринге тайылбыр ажылын дарый чорудар херек – деп, орнитологтар экспедициязыныӊ удуртукчузу Елена Шнайдер тайылбырлаан.
Хакасияныӊ фермерлери хову эзирлеринге, экологтарныӊ ажылынга хора чедирбейн турар. А Тывада байдал муӊгаранчыг-дыр деп экологтар түӊнээн.
Шэшкииш, балык-тевер, тас-ары чиир хартыга, хову күскежиги, хову эзири, алгыжы эзир, базырык эзири, бүргүт, ак кудуруктуг орлан, чола, сегел салдыг эзир, ала эзир, хураган теп чиир эзир, даъс, аӊнаар шаӊгыр, өргелээр шаӊгыр, аът баштыг шаӊгыр деп араатан куштарны «Тываныӊ кызыл дептеринде» киирген.
Хову эзирлериниӊ турлагларын хайгаарап көөр экспедиция Бүгү делегейниӊ бойдус камгалаар фондузу, Siberian Wellness компанияныӊ «Сени долгандыр хүрээленген делегей» деп фондунуӊ деткимчези-биле ажылдап турар. Олар сентябрь айда ажылын уламчылаар дээрзин Россияда WWF бойдус камгалаар фондунуӊ парлалга албаны дыӊнадып турар.
Р. Демчик белеткээн.