Сөөлгү үеде ном номчуур улус ховартаан. Номга сонуургал чидип турар дээн чижектиг чугааларны кижи бо-ла дыңнаар. Кожууннарга чоруурга, ылаңгыя көдээ суурларның чурттакчыларының кедээн-не чүвези – ном саңында чаа номнар келген бе деп сонуургап, аразында айтыржып турар боор. Херек кырында номга ынактар хөй дээрзиниң бадыткалы ол ышкажыл. Чижек кылдыр Тываның эң-не кыдыг-кызыгаарында турар суур, Мөген-Бүренде ном саңын киирип болур.
1958 чылда Мөген-Бүрен сумузунга ном саңы ажыттынганда, бир дугаар ооң эргелекчизинге Холай-оол Иргитович Тарын-Базыр томуйлаткан турган. Амыдырал-чуртталгазының аайы-биле ном саңының бир дугаар эргелекчизи өске черже көжүп чорупканда, ооң ажылы Севек Чыдымовна Донгакка чүдүртүнген. Ол үеде номчукчуларның хөй кезии малчыннар турган болгаш, ном саңының аныяк эргелекчизи аъттыг, чадаг аалдарны кезип чорааш, номнарны малчыннарга чедирип берип турган. Оон бээр бо ном саңынга ажылдаан улустуң саны 7 кижи болуп турар: Сергелең Чашпайовна Делгер-оол (1970 – 72), Бичии-кыс Шагдыровна Тарын-Базыр (1972 – 79), Ачаал Күжүгетовна Салчак (1979 – 85), Ульяна Мамбыштаевна Иргит (1986 – 2008), Уянмаа Ивановна Иргит (2008 – 2013), Алдынай Владимировна Иргит (2014 – 2019).
Амгы үеде ында Арина Дадар-ооловна Иргит ажылдап турар. Ол 2018 чылда Кызылдың А. Чыргал-оол аттыг уран чүүл колледжиниң библиотека салбырын дооскаш, 2019 чылда суурнуң ном саңының эргелекчизинге томуйлаткан.
Ном саңының аныяк эргелекчизи Арина Иргит кезээде чаа-чаа эгелээшкиннерлиг, үениң негелдези-биле сайзыралдан чыдып калбас дээш бурунгаар чүткүлдүг ажылдап турар.
“Бистиң ном саңының фондузунда 8389 ном шыгжаттынган. 760 номчукчу доктаамал номнарны бижидип ап турар. Оларның аразында хөй кезии малчыннар. Кадарчылар суурга хүннүң-не кээп турар чайы чок болур. Ынчангаш айда ийи-чаңгыс келгенде, номнарны уур шаа-биле бижидип алгаш, чоруй баар. Оон бир ай эрткенде, номчаанын дужаагаш, база-ла ол хирени алгаш баар. Чаа номнар келирге, суурнуң чурттакчылары дораан дыңнажып кааптар болгаш, оочурлап номчуй бээр, доктаамал номчукчуларывыс база хөй. Чылдың-на эң эки номчукчуларывысты хар-назы аайы-биле бөлүктээш, түңнээш, “Чылдың номчукчузун” илередип, идепкейжилерге шаңнал бээрин чаңчылчыдып алган бис. Черле ынчаш, бистиң суурувустуң улуг-биче чону номга дыка ынак. Чижээ, 7 томнуг “Урянхай. Тыва дептер” деп номну бистиң библиотекавыска эккелгенде, ол дораан ону Владимир Сеңгишович Мөңгүн-оол деп хоочун номчукчувус бижидип алгаш, кыска хуусаа дургузунда чеди томнуң шуптузун номчупкан кижи. Бо-ла чорааш, эскереримге, ол номнуң бүгү томнарын төндүр номчаан улус ховар боор чорду. Ол ышкаш сөөлгү үеде номчуттунар аныяктарның саны көвүдеп турар. Ол дээш өөрүп турар бис” – деп, ном саңының эргелекчизи чугаалады.
Үстүнде адаанывыс ном саңының ажылдакчыларының чаа чедиишкини – алдарлыг хоочун Өшкү-Саар Ооржактың эгелеп кааны Сарлык байырлалынга уткуштур Тываның Чазак Баштыңының грантызын ойнап алгаш, “Тайга черим чараш малы” деп төлевилелди боттандырып эгелээни. Ол төлевилелди боттандырып тура, ном саңынга чедишпейн турган чугула херек дериг-херекселдер садып алыр аргалыг болганнар.
“Бо солун төлевилелди боттандырып эгелээш, боттарывыска ажыктыг чүүлдерни билип ап тур бис. Чоокта чаа эрткен эртем-практиктиг конференцияга дыка солун илеткелдерни дыңнадывыс. Ол-ла ажылдың уланчызы болур сарлык дугайында ном үндүрери-биле ажылды эгелей бердивис. Мурнувуста кылыр ажылдарывыс ам-даа хөй” – деп, ол немеди.
Ада-иезиниң дөрт ажы-төлүнүң ийи дугаар уруу Арина бичиизинден тура номга ынак кылдыр өзүп келген. Чүге дээрге авазы Ульяна Мамбыштаевна ол-ла ном саңынга ажылдап турган үезинде ону доктаамал ажылдаарда, эдертип алгаш, чаштарга тааржыр номнарны уруунга номчуп бээр турган. Ынчалдыр келир үениң ном саңының эргелекчизиниң номга хандыкшылы эгелээн... Аринаның авазы Ульяна Мамбыштаевнаның суурнуң культурлуг амыдыралынга киирген үлүг-хуузунуң дугайында мөңгүн-тайгажылар хөйнү сактып чугаалажырлар. Ооң ырлаар салым-чаяаны чүгле кожуун эвес, а республика чергелиг диңмиреп турган дизе, хөөредиг болбас. Ооң “Мөңгүн-Тайга” деп ырыны күүсеткен кайгамчык үнү Тыва радионуң "алдын фондузунда" шыгжаттынган.
Авазының ажылдап чорааны ном саңынга ажылдаары Аринага улуг харыысалга болгаш чоргаарал. Айыс-оол, Арина Иргиттер Мөген-Бүрен суурда үлегерлиг аныяк өг-бүлениң бирээзи. “Эртинени черден казар, эртемнерни номдан тывар” деп үлегер домакка чагыртып, үш ажы-төлүн база номга ынак кылдыр кижизидип, өстүрүп турарлар.
К. Монгуш
Авторнуң тырттырган чуруктары.
