Баярсайхан БАДАРЧ,
Тываның Гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң эртем ажылдакчызы
Шагаа – чөөн чүк чоннарның эрги чылды үдеп, чаа чылды уткуур эң ыдыктыг улуг байырлалы. Ол дээрге, соок кышты хүр-менди ажып, чылыг частың айы-биле чолукшужары, база кижи бүрүзүнге база бир чаа назынны немеп турар дээн чижектиг ханы уткалыг байырлал болур. Шагаа байырлалында эң-не элбек аъш-чемин белеткеп, аал-оранын, кодан-девискээрин, кажаа-хораазын аштап-арыглап, кижи бүрүзү чаа даараан идик-хевин кедип, аал-кожазы, аймак-чону, буурул баштыг өгбелери-биле ак кадаан тудуп, амыр-менди солчуп чолукшужар чаагай чаңчыл чүс-чүс чылдар дургузунда уламчылап, бо хүнге чедир салгалдан салгалче дамчып келгени өөрүнчүг.
Сенгел тывалары Шагаа байырлалынга күстүң айындан эгелеп белеткенип эгелээр чаңчылдыг. Оът-сиген четче бышкан күскү үеде ааржы-быштак, өреме-чөкпек, саржаг, ээжегей, шиме арага чергелиг хамык-ла ак-чемин, чиш үезинде ужага салыр семис хоюн дөгергеш, үүжелеп белеткеп алыр. Херээжен улус Шагаа айы чоокшулап турда, өг-бүлезиниң кижи санынга чаа тон даараар. Эр кижи чылгызындан шагаалап мунар чааш, чоруккур, эки аъттарын белеткеп, чел, кудуруун чазаар.
Бүдүү хүнү
Шагаа байырлалын уткуур бертинде хамык белеткел ажылын кылбышаан, белеткенир хүннү «бүдүүнүң хүнү» деп адаар. Ол дээрге, чылдың эң сөөлгү хүнү болурундан аңгыда, бүдүн чылдың ол-ла дүнезинде ай шуут үнмес хүнге санаттырар. Ону хоорай черге дүн-хүн чок чырык сайгылгаан аразынга өскен улус эскербейн барып болур. Харын көдээ черге ёзулуг аът кулаа көзүлбес, караңгы кежээни ол дүне эскерер. Бүдүү хүнүнде тускай кылыр ёзулалдар турар.
Бүдүүнүң кежээзинде, дээрде сылдыстар четчип кээри билек, өгнүң эр ээзи өөнүң барыын бозагазынга тенниг хараган, аяк хире борбактаан хар, аъттың кургаг мыяан кыстырып каар. Ол дээрге, өөнге бүдүн чыл дургузунда аза-четкер, хамык багай чүве кирбезин деп оштаар болгаш ону «өг карактаар» деп адаар. Ооң утказы ол өгге келген хамык-ла эки чүве солагай бозагазындан, багай чүүлдер барыын бозагазындан шыгаар, харын-даа өгге кирип келир деп санаар болгаш өгнүң солагай бозагазынга кандыг-бир чүве кыстырбас. Барыын бозагага кыстырып каан ол үш чүүл дом хамык багай чүүлдүң, аза-буктуң оруунга доткар-моондак болур ужурлуг деп санаар. Тенниг хараганга чоокшулап кээрге, тени-биле шиштээр, хар доңурар, кургаг аът мыяа өрттедир деп баарга, ол келген аза-бук корткаш, ол аалдыва кирбейн, улаштыр чоруй баар деп санаар.
Бүдүүнүң кежээ база бир кылыр ёзулал чула кыпсыры болур. Үстүнде домну кылган соонда, артыш сывын хөвеңге кончуг чиңге кылдыр ораагаш, саржаг-биле чула кыпсыр. Кывыскан чулазы 10-15 минута хире кыпкан соонда, чулазының чанынга артыш кыпсып, хайындырган шайының дээжизин салып каар. Чулазының мурнунга ак ширтек чаткаш, аңаа шупту тейлээн соонда, чулазының чанында салган шайны амзаар ужурлуг.
Бүдүү хүнүнде бок, довурак-биле холбашкан ажыл кылбас ужурлуг. Эрги сан-биле 29-туң хүнүнге чедир хамык чүүлүн аштап арыглап, идик-хевин чуп, арыгланып-аштанып алган турар ужурлуг. Ол хүн чүгле Шагааның аъш-чемин белеткээр, үүжезин чазып, ужа-төжүн, эът-чемин быжырар, чулазын белеткээр, хөөрге таакпызын, чаа идик-хевин белеткээр чижектиг ажылын кылган соонда, кежээзинде бүдүүлээр езулал эгелээр.
Маңаа бир тоолчургу чугаа-биле таныжып көрээлиңер. Шаг-шаанда Лхам дээр бурган Шагаа айының бир чаазында эртен эрте чер-делегейде кижи бүрүзүнге кээп, база бир назынны хайырлаар турган дээр. Бир катап бурган оранындан Лхам башкы чалараары-биле орукче үнүптери билек, ооң оруунга аза-четкерлерниң элчилери саат болуп, чорутпайн туруп берген иргин. Ынчаар бурганның мунган аъды аза-четкерлер аъттары-биле демисежип тургаш, азаның мунган аъдының будун кемдедир теп каапкаш, Лхам бурганны чедирер черинге эккеп тур. Ол үеден эгелеп, бо тоолчургу чугаага даянып, аал-аалдарынга бүдүүнүң хүнүнде инек чилии дүлүп алгаш, чилиг сый шавар чаңчыл тывылган деп санап турар.
Сенгел тывалары бүдүүнүң кежээзинде аалының эң-не улуг назылыг кижизиниң өөнге чыглып алгаш, инектиң чилиглиг сөөгүн азы хендирбезин дүлүп алгаш, келген кижи бүрүзүнге эъдин үлей амзадып, чараштыр хемдээн соонда, өгде эр улус сыя шавар. Кым бирээзи сый шавар орта, өгде олурганнар:
Чаа, буура чылы үндү,
Бодаган чылы кирди,
Эрги чылывысты үдедивис
Чаа чылывысты уткуулуңар азы
«Бүдүү чарылды» деп алгыржыр чаңчылдыг. Сынган сөөктүң чилиин тавакка дозуп алгаш, аалдың ээзинге бээр. Өг ээзи баштайында от бурганынга өргүүр, ооң соонда аалда кижи бүрүзүнге бичиилеп амзадыр. Хендирбе сый шапкан таварылгада, ол хендирбени кадакка ораагаш, ол аал шыгжап алыр. Сөөлгү үеде хендирбе сый шаап турар улус хендирбениң чүн турар үдүн өттүр ак пөс-биле чалама баглап алгаш, күжүн шенежир апарган. Үш катап шенээш, чадап каан кижи ол баглап каан чалама пөске бодунуң шаа-биле акшаны баглап каар. Ол хендирбени дараазында кижи сыя шаварын шенээр. Ынчап тургаш, кым-бирээзи сый хаптарга, сыя каккан кижи чаламага баглаан акшаны дөгерезин алыр. Ол кижи ол чылын эң бай-шыырак болур ужурлуг деп оштаарлар. Бүдүүнү чарган соонда, ол аалга буска хайындырган бууза, хуужуур дээн чижектиг «бүдүүнүң чемнери»-биле аштанып-чемненирлер. Бүдүү чарар ёзулалды кылыр аал ол төрел аймактың эң-не улуг назылыг кижиниң аалы болур. Ол аалга кээрде, өг бүрүзү чаа хайындырган хөнек шайлыг, бир тавак аъш-чемниг, быжырган буузазын ап алган кээр. Бүдүүнү чарбышаан, ажы-төлү-биле шупту кажыктап, даалылап кезек ойнап хөглээн соонда, аалдарынче эртенги Шагаа хүнүн уткууру-биле чанар. Шаанда бүдүүнүң дүнезинде тоол база дыңнаар турган. Ам бо үеде тоолдаар улуг өгбелер бурган оранынче аъттаны берген болгаш, оларның катаптаттынмас салым-чаяанын бо хүнде кадагалап арттырып албааны хомуданчыг.
Шагаа хүнү
Шагааның бир чаазында даң бажы шара-хере турда, өгнүң эр ээзи туруп, коданын эргип кылаштаар. Аалдың чүгле эр хиндиктиг кижилери, элээди бичии оолдар баш бурунгаар белеткеп каан аъш-чеминиң дээжизин ап алгаш, аалындан ырак эвесте эң-не бедик тей кырында чыл санында барып, саң салыр черинге баар. Ону «балың» деп адаар. Аъш-чеминиң дээжизин Алтай дээдизинге, дээр-деңгерлеринге, бурган-сагыызыннарынга өргүп, эрги чылды үдеп, чаа чылды уткуп ап турарын илередип, чаа үнген чылында аал-оранынга, аймак чонунга бактың айыылын чедирбезин, оор-суктан, дымаа-чараадан өршээлдиг, мал-маганы хүр-менди, тайбың чаагай турарын дилеп чалбарып, балыңга саңын салып, хойнуң бүдүн төжүн ак пөске ораагаш, өске-даа ак чеминиң дээжизи-биле кады саржаг, артыш-биле кады өрттедир. Ол саңның чыдынга оваа ээлери, он үш Алдайның ээлери чемненип, чоннуң чалбарыын, дилээн хүлээп алыр деп бүзүрээр.
Чыылган улус аразындан эң улуг назылыг кижи:
Эрги чылывыс үндү,
Чаа чылывыс келди,
Буура чылывыс эрти,
Бодаган чылывысты ап тур бис
Өршээ!
Чурттап чораан чуртувус,
Мактап чораан Бай алдын делегейивис!
Бак чивени өткүрүңер,
Эки чивени көзүлдүрүңер,
Бодаган чылывыста амыр кадык бооп,
Буура чылывысты бак сагыш чок үдээли!
Кожуун чуртувус амыр-шөлээн турзун,
Чалыы чаш үреннеривиске
Чараа-дымаа дегбезин!
Ак салдыг кырганнарга
Аарыг-аржык дегбезин!
Чурттап чораан чуртувуста
Чут-дымаа, халак келбезин,
Харлыг хайыракан дагларывыска
Хомду, Харааты, Улуг-Хемивиске,
Санап четпес салаалыг,
Адап четпес адырлыг,
Тойгу болган Алдай-Таңдывыска,
Туман болган булудувуска
Амзаваан ак-көгүвүстүң
Дээжизин сөңнеп чажып тур бис!
Сөөк, сөөк!
деп чалбарбышаан, балыңны хүн аайы-биле үш катап долганыр. Долганган соонда, балыңның дөрүнде ширээ хевирлиг чазап каан калбак дашка аъш-чемин чада салып, назы-хар аайы-биле аразында чолукшуп, таакпылажып, бот-боттарынга чылыг сөстүг йөрээл сөстерни чугаалап, аъжын-чемин амзаан соонда, катап аал-аалдарынче чаныптарлар.
Шагааның бир чаазында чаа идик-хевин кедип алгаш, чүк үндүрер ёзулал кылыр. Кижи бүрүзүнүң төрүттүнген чылын, меңги, соодалын барымдаалап, ол чылга хамаарыштыр тургускан чурагай дузазы-биле кижи бүрүзү үнер чүгүн баш бурунгаар тодарадып алган турар. Хей-аъттың чүгүнче үнгеш, кежик-буянның чүгүнден ээп келир ужурлуг. Чүк үндүргеш келген кижи бүрүзүн тавакта ак-чемниг, савада сүттүг шайлыг уткуп алыр.
Эр хиндиктиг улузу балыңдан ээп чанып кээрге, өгнүң кыс ээзи шайын хайындырып алган, өгнүң эжиинге херээжен улустуң салыр саңын салып, шайының дээжизин алдын делегейинге өргүүр. Саңының дөрүнге чада салган ширтек кырынга баштайында ада-иези бөргүн ужулгаш, үш катап тейлээр. Ооң соонда ажы-төлү үш катап тейлээн соонда шупту бөрттерин кедип алгаш, саңны үш катап хүн аайы-биле дескингеш, ширтээн дүрүп алгаш, өөнче кирер.
Өгнүң кыс ээзи аъш-чемин, бууза-хуужуурун салган соонда, ол өгнүң шупту улузу чаа идик-хевин кеткеш, эң-не улуг назылыг кижиден эгелеп, ак кадаан тудуп алгаш, Шагааның езулуг чолукшужулгазы эгелээр. Улуг назылыглар-биле хөөрге солчуп, чылды кайы хире хүр-менди ашканын айтыржып, чугаа-соотче кирер. Чаа чылдың шайын ада-иезинге, өөнүң эр ээзинге, дараазында ажы-төлүнге оларның хар-назынын барымдаалап сунар. Шагааның таваанда аъш-чемни шупту амзаар ужурлуг.
Бир эвес чаңгыс өдекте элээн каш бөлүк аалдар турар таварылгада, ол аалдың эң улуг назылыг кижизиниң аалынга барып чолукшуур.
Шагаада ашак-кадай улус, сааттыг ийи херээжен кижи аразында чолукшувас. Кадак-биле чолукшуур таварылгада кадактың чадагай аксын чолукшуп турар кижиже көрүндүрер, албан бөрттүг, тонунуң өөктерин долузу-биле өөктээн турар дээн чижектиг дыка хөй сагыыр шыңгыы чурумнуг болур.
Малчыннар бир чаазының агаары-биле ол чылдың байдалын шинчип көөр. Каш чижектен көрээлиңер. Ол хүнгү хат-салгын кайы чүктен сырыннап турарын барымдаалаар. Бир эвес мурнуу чүктен сырыннап турар болза, тараа-быдаа багай, курт-кымыскаякка чиртир, соңгу чүктен болза, күзүн чаъс-чаашкын элбек, чөөн чүктен болза, тараа-быдаа элбек дүжүткүр, чөөн чүктен болза, мал-маганга халалыг, мурнуу-чөөн чүктен болза, чайы чаъстыг, оът-сиген элбек, азы ол хүн салгын-сырын чок, дээр аяс болза, хамык чон тайбың, мал-сүрүг онча-менди болур дээн чижектиг оон-даа хөй аргалар-биле шинчип көөрлер.
Шагааның бир чаазында дараазында хоругларны шеглээри чугула. Шагаа чылдың эң баштайгы хүнү болганда, бот-боттарынга бак сагыш бодавас, аас-дыл былаашпас, алгыжып-кырышпас. Арага-дары хөлүн эртир ижип алгаш, аскын салыр, бужар-бак сөглеттинер, аалга кирген кижини хол куруг үндүрери хоруглуг. Бичии уругларны, чаштарны аъш-чем-биле хүндүлеп, чигир-боова-биле холун актаар. Оор-сук, үптеп-тонаар чорук кылыр, ажынып-хорадаар, өскээр чугаалаарга хамык багай чүүлдер кылбас ужурлуг.
Ол хүн кижи бүрүзү өөрүшкү-маңнайлыг хөөрежип, хырын тоттур аштанып-чемненип, ойнап-хөглеп, каттыржып, бот-боттарынга чүгле эки чүүлдерни күзээр.
Бо кыска чүүлүвүстү доозуп тура, тыва чоннуң эң-не ыдыктыг байырлалы – Шагаа байырлалының төөгүзүн, ёзу-чурумун, ужур-утказын аныяк салгалга дамчыдып, өске чоннарның езулалдары-биле эртем деңнелинге хандыр өөренири бо хүнде чугула негеттинип турар.
