В.ХОВАЛЫГ: «Тудуг адырын бүгү тала-биле сайзырадыр бис»

12 октября 2021

42

Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг Тывага тудуг материалдарының бүдүрүлгезин сайзырадырының дугайында дыңнаткан. Ол тудугларның ниити көргүзүглерин улгаттырар болгаш оларны чедип алырын дүргедедир ужурлуг.

– Тывага тудуг адырын бүгү тала-биле сайзырадыр бис. Ол дээрге социал оран-сава тудуу-биле катай тудуг материалдарын бүдүрери болур. Садып-саарар оран-сава тудуунче киреринге ол база дөгүм болур. Ону бистиң чуртувус Президентизи Владимир Путин база демдеглээн — деп, Владислав Ховалыг социал четкиде бодунуң арынынга бижээн.

Тываның Баштыңының республикага тудуг материалдарын бүдүрер дээн планнары экономиканың өзүлдезин хандырар деп, эксперттер санап турар.

Чижээлээрге, РФ-тиң Тудуг болгаш чуртталга-коммунал ажыл-агый яамызының чанында Хөй-ниити чөвүлелиниң кежигүнү Павел Пригоров: «Тывада ыяшты болбаазырадып, оон тудуг материалдарын шагда-ла кылып турар. Чүге дээрге ында ыяш курлавырлары бар. Сай, бетон болгаш даш холумактыг тудуг материалдарын республика мооң мурнунда өскээртен киир сөөртүп турган болза, ам оларның бүдүрүлгезин регионга сайзырады бээрге, республика киир сөөртүр тудуг материалдарындан хамаарышпас апаар. Тудуг материалдарын бүдүрер адырны сайзырадыр болза, ниитизи-биле тудуг-суурнуң сайзыраарынга немелде идиг болур. Тудуг адыры — экономиканың кол хөделдирикчизи болур. Тус черге таарышкан тудуг материалдарын тус черге кылыры — тудуг өртээн чиигедир, агаар-бойдуска таарышкан тудуг материалдары-биле хандырары болур. Тудуг адырын сайзырадырга-ла, экономика база ниитизи-биле хөгжүүр» — деп чугаалаан.

«Хоорай экономиказының институду» Фондунуң президентизи, РФ-тиң Президентизиниң чанында национал төлевилелдерни болгаш демография политиказын амыдыралга боттандырар чөвүлел кежигүнү Надежда Косарева Тываның географтыг туружу болгаш тус черде тудуг материалдары бүдүрер чиг-эт курлавырлары бары — ол адырны сайзырадыр арга-шинекти берип турар деп санаан. «Тудуг материалдары бүдүрер заводтар тударынга үе херек болбайн аан. Ындыг болза-даа боттуң тудуг материалдарын бүдүрер дээн бодал черле кедилиг. Ылаңгыя тудуг материалдары бүдүрер чиг-эт курлавырлары Тывада бар болганда, ол тудуг өртээн чиигедир. Тудуг материалдарының өртээ бөгүн өзүп турда, ол кончуг чугула. Ниитизи-биле инвестиция төлевилелдерин регионга боттандырарын тудуг адыры хандырар ужурлуг. Регионнарның хөгжүлдезинге инвестиция төлевилелдерин болгаш чурттаар оран-сава тудуун амыдыралга боттандырары эргежок чугула. Ол ийи сорулганы чедип алырга, экономиктиг хөгжүлдениң барымдаазы олар болур» — деп, федералдыг деңнелдиг эксперт Надежда Косарева түңнээн.

База-ла эксперттерниң айтып турары-биле, регионнарда ам бо хүннерде федералдыг бюджеттен инфраструктура төлевилелдери боттандырар чээли алыр арга-шинек база бар апарган. Чижээлээрге, федералдыг чазактың тускай комиссиязы Кызылдың чаа тудар микрорайоннарынга инженер инфраструктуразы (электри, чылыг, суг хандырылгазы, канализация болгаш оруктар) тудар дээш Тываның Чазааның дилээни 1 миллиард акшаны бээрин деткээни болур. Ол төлевилел езугаар Кызылга 430 муң ажыг дөрбелчин метр хемчээлдиг чаа оран-саваны тудар, 1500 ажыг немелде ажылчын олуттарны тургузар деп турар.

Федералдыг чазактың деткээн төлевилелдерин амыдыралга боттандырарынга тудуг адыры киржир болганда, тудуг материалдарын тус черге бүдүрерин чедип алыры — тудуг организацияларын хереглээн чүүлдер-биле хандырары болур.

«Тыва Республиканың тудугжулар эвилели» хөй-ниити организациязының президентизи Антонина Фокина Тываның Чазааның көдүрген айтырыын база онзалап деткээн.

«Боттуң тудуг материалдарын бүдүрери — эң чугула айтырыг. Ону чедип алыр болзувусса, чиик өртектиг тудуг материалдарын албышаан, немелде ажылчын олуттар база тургустунуп кээр. Амгы үеде барык шупту тудуг материалдарын соңгаартан эккеп турар-дыр бис. Чиик өртектиг тудуг материалдарын боттарывыс бүдүрүп эгелээривиске, чаа туткан оран-саваның дөрбелчин метр өртээ бадар, хамаатыларга ол чедингир апаар. Чазак-чагырга ол айтырыгны шиитпирлеп турары эки-дир. Тудуг адыры сайзыраарга, шупту адырлар база сайзыраар» — деп, тус черден эксперт Антонина Фокина федералдыг коллегаларын болгаш чазак-чагырганы деткээн.

Эксперттер ниитизи-биле: «Тываның Баштыңының тудуг адырын бүгү тала-биле сайзырадыр деп турары социал оран-сава тудуундан аңгыда, садып-саарар оран-сава тудуун база сайзырадыр» деп санап турарлар.

«Бисте тууйбу бүдүрүп турар биче бүдүрүлгелер бар. Ынчалза-даа олар республиканың хереглелин хандырып шыдавайн турар. Ынчангаш Тываның Баштыңы ол адырже тускай сагыш салып, боттуң бүдүрүлгезин чедип алыр деп турар» — деп, Тыва Республиканың Дээди Хуралының Даргазы Каң-оол Даваа чугаалаан. Каң-оол Тимурович ол хемчег социал болгаш экономиктиг улуг идигни бээрин, тудуг адыры сайзыраарга, ооң уламындан федералдыг, республика болгаш тус чер бюджеттери немей орулгалыг болурун онзалап демдеглээн. Ол ышкаш боттуң тудуг материалдарын бүдүрери — аварийлиг оран-савадан чонну чаа оран-саваже көжүрер программаны чедиишкинниг күүседиринге дөгүм болур деп Дээди Хурал Даргазы база тодаргайлаан.

Тыва Республиканың Баштыңы–Чазак Даргазы Владислав Ховалыг хамаатыларны аварийлиг оран-савадан чаа оран-саваже көжүрер программаның Тывада күүсеттинип турарын мооң мурнунда Чуртталга-коммунал ажыл-агыйын эде тургузарын деткиир фондунуң удуртулгазы-биле сайгарып көрген турган.

«Келир чылдан эгелеп ол программаның чаа чадазы — 2017 чылдан бээр аварийлиг деп санаткан бажыңнарның чурттакчыларын көжүрер бис. Ам бо хүннерде программаның эге чадазын 78 хуу күүсеткен. Бо чылдың төнчүзүнге чедир ам-даа 11 бажыңны тудуп дооскаш, чаа оран-саваже 771 хамаатыны көжүрер» — деп, Тываның Баштыңы чонга дыңнаткан.

Боттуң тудуг материалдарын бүдүрер демир-бетон кылыглар заводу ам бо хүннерде Тывада ажылдап эгелей бергени — Тывага өске-даа тудуг материалдарын бүдүрүп болур деп чүвени бадыткап турар. Ам чүгле чугаадан тодаргай ажыл-херекче кирип, ол планнарны экономика талазы-биле ыяк санап алгаш, экология талазы-биле бойдус болгаш чоннуң кадыын камгалаар бүгү хемчеглерни албышаан, амыдыралга боттандырары арткан.