«Делегейниӊ дириг эртинези» деп аттыӊ эдилекчизи, этнограф эртемден Монгуш Кенин-Лопсанныӊ 100 харлаанын бүдүн Тывада демдеглеп турар. Тѳѳгүлүг сактыышкынны «Шынныӊ» номчукчуларынга сонуургадып кѳрейн. Эрткен вектиӊ 1980 чылдар тѳнчүзүнде, хүндүлүг Кенин-Лопсан Борахович: «Хамнар дугайында медээлер херек, ѳгбелериӊни билип берем» – деп, мээӊ ѳѳм ээзи Станислав Күжүгетович-биле чоок харылзажып, бажыӊывыска кээп турар чүве. 1990 чылдар эгезинде Хайыраканга дуган-хүрээ ажыттынарга, аӊаа даштыкы хамнарны экскурсияладып ийи удаа эккелгенин сактып олур мен.
— Бо чаныӊарда Хайыракан даа Тываныӊ хиндии болуп турар, кончуг арыг энергиялыг, ыдыктыг чер-дир — дээш, эртемденнер бээр талаже келиксээр улус-тур, дуган-ѳргээӊерни ажыгладып кѳрүӊер деп тейлеп олурар болгай. Ынчан Роланда Николаевна Конгар очулдурукчулап видео-кино-даа тырттырып турду. 1993 чылда чоор бе, Даниядан Хеймо Лапалайнен дээр хамнаашкын шинчилекчизи эртемденниӊ улуг дилээ-биле келген бис дижип, ол аарааш чок апаарга, ѳрттедип каан хүлүн чараш савада шыгжап алган, ооң кадайы база элээн хѳй даштыкы болгаш орус-тыва хамнар, эртемденнер келген. Хайыракан дааныӊ эдээнде ховуга ѳрү-куду хүлдү чажып, улуг ёзулал кылдылар. Ынчан телевидениеден Дина Ивановна Оюн очулдурукчулаан, Орлан Дамба-Хуурак репортаж кылып, тырттырып хүнзеди. Тыва хамнарныӊ дүңгүрлеринге деӊнээрге, орус болгаш ѳске хамнарныӊ дүңгүрлери бичежек, шевергин, нарын кылдынганын сонуургаан мен. Савада кѳзүлбес хүлдү чажып эгелээрге, мѳчү-сѳѳктүг хѳѳржүдүлге ёзулалы ышкаш, кускун-сааскан, дээлдигеннер алгыржып, дээскиндир ужуп турдулар. Ол хүнгү болуушкунну хѳй чылдар эрткенде, ам ѳгбевистиӊ 100 харлаан оюнда, телеэкранга кѳргүзер болза солуну кончуг ийик. «Тыва» КТРК фондузунда шыгжаттынган чадавас, ол дугайында архив ажылдакчылары эки билир боор.
Нина СЕРЕНОТ, шажын-чүдүлгениӊ баштайгы тургузукчуларыныӊ бирээзи.
Чурукта: 1990 чылда кады ажылдажылга.
“Шын” №19 2025 чылдың май 22